«باسمه تعالی »
«عدالت سیاسی و اجتماعی در حکمرانی اسلامی از منظر امام رضا علیه السلام»
(قسمت اول مقاله).
نویسنده:دکتر محمد بنائیان سفید رئیس کمیته سبک زندگی در حکمرآنی اسلامی سازمان بسیج اساتید کشور.
با عرض تعزیت وتسلیت شهادت ثامن الحجج حضرت علی بن موسی الرضا(ع)،هشتمین ستاره فروزان امامت و ولایت؛ به عدالت‌خواهان وعدالت طلبان جهان ونیز ظلم ستیزان ومبارزه با ظلم وظالم که درجهان معاصر شاهد بیداری وعدالت طلبی در کانون ظلم وکشتار ،فساد حاکمان ظلم و جور در آمریکا،اروپاوفلسطین اشغالی از سوی مردم، بویژه نهضت بیداری دانشگاه های جهان بخصوص دانشگاه هایی که وابسته به صیهونیزم هستند (صدور انقلاب اسلامی)در اعتراض به نسل کشی در غزه و فلسطین وروشن شدن ماهیت کثیف وخون ریز کودکان،زنان و شهروندان بی گناه غزه،ومسلوب الاختیار بودن مجامع بین‌المللی حقوق بشر ,احساس ضرورت عدالت در حکمرانی کشور های جهان بویژه نفی ظلم وستم ،ضرورت تبیین پنجمین کنگره جهانی امام رضا علیه السلام با عنوان آری به عدالت ونه به ظلم را از منظر امام امت وحکمرانی اسلامی بررسی نمائیم.
تحقق عدالت، فلسفه بعثت انبیا(ع) در قرآن:در روایات آمده عدالت در جایی است که همه چیز سر جای خودش باشد، بنابراین در تعریف عدالت اجتماعی رعایت تناسب، استحقاق‌ها و شایستگی‌ها در ساختار اجتماعی از اهمیت زیادی برخوردار است تا این مسائل در میان گروه‌های مختلف جامعه دیده و به همه بهره داده شود و کسی از حقوق خود محروم نشود. به معنای کلی می‌توانیم عدالت را رعایت حقوق در نظر بگیریم. در این‌باره باید گفت اساساً هستی برپایه عدالت استوار است، و وقتی بخواهیم مصادیق عدالت در اجتماع را بررسی کنیم، می‌توانیم به‌خوبی به چنین نکته‌ای پی ببریم.نکته دیگر اینکه فلسفه بعثت انبیا(ع) بر اساس آنچه در قرآن آمده همین مقوله عدالت است. در قرآن کریم آمده:«لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ؛ (حدید/ ۲۵)
چالش‌های پیش روی درعصر امام رضا(ع):
اگر بخواهیم عدالت اجتماعی را در سیره امام رضا(ع) بررسی کنیم، لازمه‌اش این است فضای فکری و اجتماعی حاکم بر دوران امام(ع) را هم مورد توجه قرار دهیم. در دوران امام رضا(ع) شاهد دو چالش هستیم؛ یکی چالش فرهنگی است که برگرفته از گستردگی فضای جهان اسلام است و این گستردگی، تنوع ملیت‌ها و فرهنگ‌ها را به همراه دارد و به نوعی ورود اندیشه‌های کلامی مختلف را شاهد هستیم؛ در نتیجه برخی شبهات پیدا می‌شود که لازم است امام به عنوان حاکم حقیقی اسلامی در این زمینه ورود کند. چالش دیگر، اجتماعی و سیاسی است؛ در این دوره شاهد قیام‌هایی هستیم که ناشی از بی‌عدالتی و ظلم بوده است، بنابراین چنین فضایی اقتضاء می کرد،امام وارد مقوله عدالت شود.
ریشه‌های تحقق عدالت اجتماعی در نگاه امام هشتم(ع):در نگاه امام رضا(ع) می‌توان ریشه‌های تحقق عدالت اجتماعی و تحقق زیست عادلانه در جامعه و همچنین کارکردها و پیامدهای عدالت اجتماعی را مورد مطالعه قرار داد. امام ریشه تحقق عدالت اجتماعی در جامعه را نگاه توحیدی در آن جامعه می‌داند. اگر جامعه توحیدی نشود، عدالت به معنای کامل محقق نخواهد شد. این را می‌توان از توصیف‌هایی که امام(ع) از وظایف امام در جامعه بیان می‌کند به خوبی برداشت کرد. آن حضرت می‌فرماید: «اگر بخواهیم جامعه توحیدی داشته باشیم باید ارکان آن جامعه از صدر تا ذیل، توحیدی شده و عوامل و زمینه‌های آن هم فراهم شود».
امام رضا(ع) برای تحقق عدالت اجتماعی سه شرط برای رهبر جامعه در نظر می‌گیرد که« اولین مورد نظام‌مند بودن وی، دوم نبود دروغ در وی و سوم نداشتن خلف وعده است». مسئله دیگر درباره پیامدها و کارکردهای عدالت اجتماعی است. ایشان میفرمایند: «اگر عدل و احسان در جامعه باشد دوام نعمت الهی هم در آن جامعه وجود خواهد داشت»، همچنین میفرمایند: «اگر حاکم دروغگو باشد و دنبال رفع محرومیت نباشد، نمی‌تواند عدالت اجتماعی را در جامعه محقق کند». امام رضا(ع): ظلم سلطان را وهن حکومت معرفی می‌کند و می‌فرماید: «اگر می‌خواهید حکومت سست نشده و فرونپاشد لازمه‌اش این است، ظلم را از جامعه، دور و عدالت را محقق کنید.
البته امام رضا(ع) به افراد متشکله جامعه هم میفرمایند: «اگر حدود و احکام الهی در جامعه رعایت نشود و مردم هم به آن بی‌توجه باشند، محرومیت‌ها سراغ آن‌ها خواهد آمد و این جامعه از نعمت‌ها برخوردار نخواهد شد. اگر جامعه بخواهد عادلانه باشد باید مراقبت اجتماعی و توجه به حال همدیگر وجود داشته باشد در غیر این‌صورت با از بین رفتن محبت‌ها، جامعه در زمینه عدالت اجتماعی را با مشکل مواجهه خواهد شد.انشاءالله در قسمت دوم مقاله به تعاریف عدالت وعدالت را از انگاره ثامن الحجج (ع)بررسی خواهیم کرد.
۱_تعریف وپهنه عدالت در حکمرانی اسلامی:عدالت هم ابعاد فردی دارد و هم ابعاد اجتماعی، هم در عرصه سیاسی و هم در قلمرو فرهنگی,هنری،زیبایی شناختی و هم در همه ارکان،علمی،جامعه شناختی،روانشناختی و اقتصادی, عدالت نفوذ فراگیری دارد، عدالت پیوند وسیعی با حقیقت دارد.
۲_عدالت غیر انفکاک با حقیقت است.وچون خلقت جهان هستی از قادر مطلق می باشد.پس عدالت هم حقیقت وهم واقعیت دارد ،البته برای خلقت هستی جبری اما برای انسان بواسطه عقل امری اختیاری است. در واقع بنیان همه حقایق الهی اعم از توحید، نبوت و معاد بر پایه عدالت استوار است.
۳_«نگاه تمدنی امام رضا (ع) و با تاکید بر کلیدی‌ترین آرزوی جهان یعنی عدالت برای همه و ظلم به هیچکس مورد وفاق همه‌ی مسلمانان وآزادگان جهان است.
۴_قانون نیز می‌تواند شاخص اجرای عدالت در جامعه باشد، اما آنچه شاخص تام و تمام اجرای عدالت است، سیره و سلوک ائمه از جمله امام رضا (ع) است.(رئیس جمهور؛۱۴۰۳/۲/۲۶ پنجمین کنگره بین المللی امام رضا (ع).
۵_حقیقت و مفهوم عدالت از مباحث مهمی است که درباره خداوند و افعال او، نظام هستی و از همه مهم تر انسان و افعال فردی و اجتماعی او مطرح است. تاکنون بحث های مهمی درباره عدالت شده است؛ اما بررسی بن مایه و حقیقت عدالت از منظر امام رضا (علیه السلام) است.
۶_عدالت در منظر امام رضا(ع): امامت محور است، اینکه عدالت در هسته مرکزی ادبیات، کلام و سخنان حضرت علی بن موسی الرضا(ع) قرار دارد، علاوه بر عدالت، امامت نیز در جایگاه مرکزی اندیشه عدالتی آن حضرت قرار دارد. به تعبیر دیگر می‌توانیم بگوییم که عدالت در منظر و دیدگاه امام رضا(ع)، امامت محور است، لذا از هر طرف که به اندیشه آن حضرت نگاه می‌کنیم، امامت و عدالت با هم و در کنار هم دیده می‌شود.
۷_ امام رضا(ع) در تبیین جایگاه امامت می فرماید: «ان الِأمامَةَ زَمامُ الدّینِ وَ نَظامُ المُسْلِمینَ وَ صَلاحُ الدُّنیا وَ عَزِّ المؤمنین» یعنی عزت برای مؤمنین و سامان بخش مسلمین است. باید به این نکته توجه ویژه داشته باشیم که چرا امام سامان بخش امور مسلمین است. برای اینکه امام عادل است، عدالت‌خواه و مجری عدالت است.
۸_توجه به روايات امام رضا عليه السلام از اين جهت حائز اهميت است كه در زمان آن حضرت ،مسائل اساسى اسلام بيشتر مورد گفت‌گو قرار مى گرفت. همچنين ، به حسب ظاهر مدتى منصب «وليعهدى» داشته كه اين دو عامل، زمينه را براى گفت‌گو درباره عدالت اجتماعى امام فراهم ساخته است.
وآخر دعوانا آن الحمدلله رب العالمین
