«باسمه تعالی»
موضوع:روش های تربیت دینی،اخلاقی واجتماعی کودکان ونوجوانان»
نویسنده:دکتر محمد بنائیان سفید.
یکی ازمسائل بسیار اساسی و مهم که در ساختارروحی،عاطفی،اخلاقی،اجتماعی ،مبانی ،اصول و ارزشهای اعتقادی ا است.تربیت دینی، اخلاقی و اجتماعی، سه ضلع مثلث شخصیت سالم یک کودک یا نوجوان هستند که در ادامه به تفکیک و به طور مفصل توضیح داده می‌شوند.
الف) تربیت دینی
هدف از تربیت دینی، آشنا کردن کودک و نوجوان با مفاهیم خداوند، جهان آخرت، فلسفه آفرینش و تکالیف شرعی به شیوه‌ای جذاب، عقلانی و مبتنی بر محبت است.(عرصه های ارتباط چهار گانه :خود،خالق،خلق وخلقت(طبیعت و محیط زیست),که برای همه اولیاء،معلمان،مشاوران راهنمایی و تحصیلی معزز ضرورت دارد.
۱. دوران کودکی (تا ۷ سالگی): محبت و الگوسازی
· ایجاد خاطره‌ای شیرین: فضای مذهبی خانه باید همراه با محبت، آرامش و نوازش باشد. ارتباط دین با تنبیه و اجبار در این سن بسیار مخرب است.
· الگودهی: کودک باید ببیند که پدر و مادر با نام خدا آرامش می‌گیرند، نماز می‌خوانند و به religious rites(صداقت مذهبی) پایبند هستند. این عملی تاثیرگذارتر از هر سخنی است.
✓· زبان قصه و بازی: استفاده از قصه‌های جذاب پیامبران و امامان، نقاشی کردن مفاهیم ساده (مثل نعمت‌های خدا)، و بازی‌های نمادین (مثل ایستادن کنار پدر و مادر در نماز).
✓· شکرگزاری: آموزش شکرگزاری برای نعمت‌هایی مانند غذا، سلامتی و محبت خانواده، که مقدمه‌ای برای شناخت خداوند است.
✓· پرهیز از توضیح مفاهیم انتزاعی: از توضیح مفاهیمی مانند عذاب قبر، جهنم یا جزئیات تکلیف‌های سخت خودداری شود.
۲. دوران کودکی میانه (۷ تا ۱۲ سالگی): عادت‌سازی و آشنایی با تکالیف
✓. شروع تدریجی تکالیف: با رسیدن به سن تمییز (حدود ۷ سالگی)، به تدریج و با تشویق، کودکان را به نماز خواندن و روزه گرفتن کوتاه عادت دهید. تاکید بر “قبول شدن پیش خدا” باشد نه اجبار.
✓· شرح فلسفه احکام: به سوال “چرا نماز می‌خوانیم؟” با زبانی ساده پاسخ دهید: “برای تشکر از خدا”، “برای این که همیشه یادش باشیم و تنها نباشیم”ونعمتهایی که به ما داده است.
✓· مشارکت در مراسم مذهبی: شرکت در مراسم مذهبی مانند جشن‌های نیمه شعبان، عزاداری‌های ساده محرم و … که همراه با شادی و پذیرایی است.
✓· تقویت عقلانیت: به سوالات دینی کودک با حوصله پاسخ دهید و اگر پاسخی نمی‌دانید، صادقانه بگویید و باهم به دنبال پاسخ بگردید. این کار اعتماد او را جلب می‌کند.
۳. دوران نوجوانی (۱۳ سالگی به بعد): تعقل و باور درونی:
✓· تقویت استدلال و منطق: در این سن، نوجوان به دنبال “چرایی” است. با ارائه دلایل فلسفی و عقلی ساده درباره وجود خدا، معاد و ضرورت دین، با او صحبت کنید.
✓· آزادی و انتخاب: نوجوان باید احساس کند که دین را خودش انتخاب می‌کند، نه این که به او تحمیل شده است. فضای گفت‌وگو و پرسشگری ایجاد کنید.
✓· معرفی الگوهای کامل: زندگی پیامبر(ص) و ائمه(ع) را نه به عنوان اسطوره‌هایی دور از دسترس، بلکه به عنوان انسان‌های کامل، مهربان و عدالت‌خواه معرفی کنید که می‌توانند الگوی زندگی باشند.
✓. کارکرد اجتماعی دین: نشان دهید که دین فقط یکسری عبادات فردی نیست، بلکه برای حل مشکلات اجتماعی، ایجاد عدالت و حفظ محیط زیست نیز برنامه دارد.
ب) تربیت اخلاقی:
هدف از تربیت اخلاقی، درونی کردن فضیلت‌هایی مانند راستگویی، صداقت، مهربانی، گذشت، مسئولیت‌پذیری,پاسخگویی و شجاعت است.
۱. دوران کودکی: آموزش از طریق رفتار و داستان
✓· الگوسازی عملی: مهم‌ترین رکن تربیت اخلاقی، رفتار اخلاقی والدین است. کودک دروغگو نمی‌شود مگر این که دروغ گفتن را ببیند.
✓· تشویق رفتارهای خوب: وقتی کودک کار خوبی انجام می‌دهد (مثل تقسیم اسباب‌بازی)، او را با کلام تحسین کنید: “آفرین که اسباب‌بازی هایت را به دوستت دادی، این کارت خیلی قشنگ بود.”
✓. استفاده از قصه‌ها: قصه‌هایی که در آن راستگویی پیروز می‌شود یا مهربانی نتیجه خوبی دارد، بسیار تاثیرگذار است.
✓· ایجاد همدلی: وقتی کودکی دیگری را می‌زند، به او بگویید: “ببین دوستت گریه می‌کند، اگر تو را بزنند تو هم ناراحت می‌شوی.” این کار حس همدلی را تقویت می‌کند.
۲. دوران کودکی میانه: درونی کردن ارزش‌ها
✓· بحث و گفت‌وگو: درباره پیامدهای کارهای خوب و بد با کودک صحبت کنید. “به نظرت اگر همه دروغ بگویند، چه اتفاقی می‌افتد؟”
· مسئولیت‌پذیری: دادن مسئولیت‌های کوچک در خانه (مثل آب دادن به گلها، مرتب کردن تخت ،حتی مشورت در کارهای خانه) حس تعهد و مسئولیت‌پذیری را ایجاد می‌کند.
✓· تاکید بر نیت: کم‌کم مفهوم “نیت” را آموزش دهید: “کاری که برای رضای خدا انجام می‌دهی، ارزشش بیشتر است.”
۳. دوران نوجوانی: تقویت وجدان اخلاقی
✓· احترام به شخصیت نوجوان: با نوجوان با احترام برخورد کنید تا او نیز احترام گذاشتن به دیگران را بیاموزد.
✓· تفکر انتقادی: از او بخواهید در مورد مسائل اخلاقی پیچیده‌تر (مثل عدالت، انصاف، تاثیر دروغ مصلحتی) فکر کند و نظر خود را بیان کند.
✓· تشویق به پیشقدم شدن: او را تشویق کنید که در کارهای خیرخواهانه (کمک به نیازمندان، حفظ محیط زیست) به صورت داوطلبانه مشارکت کند.
✓· صبوری و مشورت: در برابر خطاهای اخلاقی نوجوان، صبور باشید و از طریق گفت‌وگو، او را به اشتباه خود آگاه کنید.
ج) تربیت اجتماعی:
هدف از تربیت اجتماعی، آماده کردن کودک و نوجوان برای زندگی در جامعه، تعامل سالم با دیگران، رعایت حقوق دیگران و انجام نقش‌های اجتماعی است.
۱. دوران کودکی: آموزش مهارت‌های پایه
✓· مهارت ارتباطی: به کودک یاد دهید چگونه سلام کند، خداحافظی کند، “لطفا” و “متشکرم” بگوید.
✓· مهارت بازی گروهی: فرصت بازی با همسالان را برای او فراهم کنید تا مفاهیمی مانند نوبت، تقسیم کردن، برد و باخت را در عمل بیاموزد.
✓· رعایت حقوق دیگران: آموزش اینکه نباید به وسایل دیگران بدون اجازه دست زد یا در وسط حرف دیگران بپرد.
۲. دوران کودکی میانه: تقویت مهارت‌های ارتباطی و تعهد.
✓· حل تعارض: به کودک یاد دهید چگونه هنگام اختلاف با دوستانش، به جای کتک‌کاری یا قهر، با گفت‌وگو مشکل را حل کند.
✓· مسئولیت‌پذیری اجتماعی: مشارکت در کارهای گروهی مدرسه، کمک به همکلاسی‌های نیازمند و رعایت قوانین عمومی (مانند پارک یا کتابخانه).
✓. شناخت هویت ملی و فرهنگی: آشنایی با آداب و رسوم، اعیاد ملی و مذهبی وشعائر اسلامی و شخصیت‌های تاریخی و فرهنگی کشور.
۳. دوران نوجوانی: نقش‌آفرینی در جامعه
· مهارت “نه” گفتن: آموزش چگونه در برابر فشار منفی همسالان (برای کارهای نادرست) مقاومت کند.
✓· مشارکت در تصمیم‌گیری‌های خانوادگی: از نظرات نوجوان در امور خانواده استفاده کنید تا احساس هویت و مسئولیت کند.
✓. آشنایی با مسائل جامعه: او را با مسائل و مشکلات جامعه (در حد درکش) آشنا کنید و از او بخواهید راه‌حل پیشنهاد دهد.
✓. تقویت روحیه کار گروهی و همکاری: تشویق به مشارکت در اردوهای دانش‌آموزی، تیم‌های ورزشی و فعالیت‌های گروهی.
✓· آماده‌سازی برای نقش‌های آینده: کمک به او برای شناخت استعدادها و علایقش و آشنایی با مشاغل مختلف، که بخشی از مسئولیت‌پذیری اجتماعی است(مهارت آموزی).
جمع‌بندی نهایی:
· تربیت، فرآیندی تدریجی و پیوسته است.
· مهم‌ترین روش تربیتی، “الگوسازی” والدین و مربیان است.
· محیط خانواده باید سرشار از محبت، امنیت و احترام باشد تا بستر مناسبی برای تربیت فراهم شود.
· در هر سنی، باید با زبان و روش مناسب با کودک و نوجوان ارتباط برقرار کرد.
· تشویق و تنبیه باید به جا و معقول باشد و کرامت انسانی کودک و نوجوان حفظ شود.
امیدوارم این توضیحات مفید بوده باشد.
