«باسمه تعالی»
قال علی(ع):الانسان لبه;«اصل انسان خرد او است .» بنابراین تاریخ تعقل با پیدایش آدم آغاز می شود.(روضة الواعظین، ص 8; شیخ صدوق، الامالی).
موضوع بحث :شیوه های عملیاتی واجرایی مولفه های« آموزش مفاهیم پایه‌ای مانند تفکر، تعقل، ایمان و علم به دانش‌آموزان»
تحلیلگر وتبیین:دکترمحمد بنائیان سفید:
یکی از حساسترین و ارزشمندترین مأموریت‌های نظام تعلیم و تربیت در سند تحول موضوع مذکور است. این کار نیازمند یک نقشه راه (سازوکار) جامع، ظریف و مرحله‌ای است.
در زیر یک سازوکار کلی ارائه می‌شود که می‌تواند در برنامه‌ریزی درسی و روش تدریس معلمان مورد استفاده قرار گیرد:
سازوکار کلان: رویکرد تلفیقی و سلسله مراتبی.
این سازوکار بر پایه این اصول استوار است:
1. تقدم عمل بر تعریف: گاهی باید دانش‌آموز را مستقیماً در موقعیت “فکر کردن”، “تعقل کردن” و… قرار داد و سپس به تبیین مفهوم پرداخت.
2. ارتباط درونی مفاهیم: نشان دادن پیوند ناگسستنی بین عقل، علم و ایمان به جای تقابل آنها.
3. تناسب سنی و روانی: ارائه مفاهیم به زبان و با عمق مناسب هر دوره سنی است.
4. فعالیت‌محور و تجربه‌گرا: تبدیل کلاس به کارگاه کشف و خلاقیت و ایده پردازی.
مراحل اجرایی به تفکیک دوره‌های تحصیلی
الف) دوره ابتدایی ( پایه های اول تا سوم: پرورش مقدماتی، پایه های چهارم تا ششم: تبیین ساده)
در این مرحله، هدف ایجاد علاقه و درک شهودی مفاهیم است.
· روش آموزش “تفکر”:
· سؤال‌های محرک: پرسیدن سؤال‌هایی مانند “چرا آسمان آبیه؟”، “اگر همه آدم‌ها یک شکل بودند دنیا چه طور می‌شد؟” این کار جرقه تفکر را می‌زند،مدرسه برای چه؟
· داستان‌گویی و معما: استفاده از داستان‌های فکری و معماهای ساده که کودک را به فکر وام یدارد.(قصص قرآنی با زبان ساده,ویا قهرمانان خوزه های مختلف)
✓• فعالیت عملی: مانند “بازی با لگو”: طراحی و ساختن یک سازه، نیازمند برنامه‌ریزی و فکر کردن است.(اسباب بازی)
✓• روش آموزش “تعقل” (سنجشگری و دلیل آوردن):
· کلمه کلیدی: “چرا؟”: تشویق کودکان به پرسیدن “چرا” و ارائه دلیل برای نظراتشان (حالا دلیلش چیه؟).
✓• مقایسه و طبقه‌بندی: بازی‌هایی مانند “جدول تطابق” یا “چی به چیه؟” که قدرت استدلال و ارتباط بین مفاهیم را تقویت می‌کند،بازی اسم, فامیل در کاربرد لغات.
✓• داستان‌های اخلاقی: خواندن داستان‌هایی که شخصیت اصلی آن برای حل مشکل خود به “فکر و دلیل” متوسل می‌شود، نه زور یا عصبانیت.
✓• روش آموزش “علم” (کنجکاوی و کشف):
✓• آزمایش‌های ساده و امن: مانند کاشتن دانه و مشاهده رشد آن، یا آزمایش شناوری اجسام در آب.
✓• بازدیدهای علمی: بازدید از موزه علوم، آسمان‌نمایی یا حتی یک پارک برای مشاهده طبیعت.
✓• پروژه‌های کوچک: مانند “جمع‌آوری برگ درختان مختلف و مقایسه آنها”،وحشرات.وموزه های علوم تجربی.
✓• روش آموزش “ایمان” (محبت و اعتماد):
· ایجاد حس نعمت و شکرگزاری: با نشان دادن زیبایی‌های طبیعت (این همه گل زیبا را چه کسی آفریده؟) و آموزش شکرگزاری برای نعمت‌ها.
✓• معرفی خدا به عنوان دوست و مهربان: از طریق داستان‌های پیامبران به زبان کودکانه که محبت و رحمت خدا را نشان می‌دهد.(قصص قرآنی با زبان ساده)
✓• تمرین محبت و بخشش: ایجاد موقعیت‌هایی برای کمک به همکلاسی یا بخشیدن، به عنوان جلوه‌ای از ایمان عملی.
ب) دوره اول متوسطه (هفتم تا نهم: تبیین و استدلال)
در این مرحله، هدف تبیین مفاهیم و ایجاد ارتباط بین آنها است.
√• روش آموزش “تفکر و تعقل”:
· آموزش تفکر نقاد (Critical Thinking): آموزش ساده‌ای از مغالطات رایج (مثلاً توهین به جای استدلال، توسل به اکثریت،سفسطه بجای منطق،و شایعات کاذب و…).
✓• مناظره و بحث کلاسی: با رعایت ادب و ارائه مدرک. موضوعاتی مانند “آیا تکلیف شب لازم است؟” و دانش‌آموزان باید برای نظرات خود دلیل بیاورند،رعایت قوانین اخلاقی،اجتماعی وعلمی پیامد های آن.
✓• تحلیل داستان و فیلم: بررسی انگیزه‌ها و تصمیمات شخصیت‌های یک داستان و نتایج آن.
✓• روش آموزش “علم”:
· تاکید بر “روش علمی”: آموزش مراحل مشاهده، سؤال، فرضیه، آزمایش و نتیجه‌گیری.
✓• تاریخ علم: معرفی دانشمندان مسلمان و غیرمسلمان و چگونگی کشفیات آنها تا دانش‌آموز بداند علم زاییده “تفکر و تعقل” بشر است.علی(ع):«العلم سلطان ،من وجده صال ومن لم یجده صیل علیه»علم قدرت است و هرکس به آن دست یابد اقتدار پیدا می کند و هرکس به علم دست نیابد براو سلطه می یابند علم دو تولید دارد۱ـتولید قدرت،۲- تولید ثروت.
✓• پروژه‌های علمی: طراحی و اجرای یک پروژه علمی ساده به صورت گروهی.
✓• روش آموزش “ایمان”:(باور،امید،تلاش و قبول ظرفیت های وجودی خود)
✓• ایمان به عنوان یک انتخاب عقلانی: نشان دادن اینکه ایمان تنها یک حس نیست، بلکه مبتنی بر شواهد و برهان است (مانند برهان نظم در طبیعت).
موضوع بحث :شیوه های عملیاتی واجرایی مولفه های« آموزش مفاهیم پایه‌ای مانند تفکر، تعقل، ایمان و علم به دانش‌آموزان»
تحلیلگر وتبیین:دکترمحمد بنائیان سفید:
یکی از حساسترین و ارزشمندترین مأموریت‌های نظام تعلیم و تربیت در سند تحول موضوع مذکور است. این کار نیازمند یک نقشه راه (سازوکار) جامع، ظریف و مرحله‌ای است.
در زیر یک سازوکار کلی ارائه می‌شود که می‌تواند در برنامه‌ریزی درسی و روش تدریس معلمان مورد استفاده قرار گیرد:
سازوکار کلان: رویکرد تلفیقی و سلسله مراتبی.
این سازوکار بر پایه این اصول استوار است:
1. تقدم عمل بر تعریف: گاهی باید دانش‌آموز را مستقیماً در موقعیت “فکر کردن”، “تعقل کردن” و… قرار داد و سپس به تبیین مفهوم پرداخت.
2. ارتباط درونی مفاهیم: نشان دادن پیوند ناگسستنی بین عقل، علم و ایمان به جای تقابل آنها.
3. تناسب سنی و روانی: ارائه مفاهیم به زبان و با عمق مناسب هر دوره سنی است.
4. فعالیت‌محور و تجربه‌گرا: تبدیل کلاس به کارگاه کشف و خلاقیت و ایده پردازی.
مراحل اجرایی به تفکیک دوره‌های تحصیلی
الف) دوره ابتدایی ( پایه های اول تا سوم: پرورش مقدماتی، پایه های چهارم تا ششم: تبیین ساده)
در این مرحله، هدف ایجاد علاقه و درک شهودی مفاهیم است.
· روش آموزش “تفکر”:
· سؤال‌های محرک: پرسیدن سؤال‌هایی مانند “چرا آسمان آبیه؟”، “اگر همه آدم‌ها یک شکل بودند دنیا چه طور می‌شد؟” این کار جرقه تفکر را می‌زند،مدرسه برای چه؟
· داستان‌گویی و معما: استفاده از داستان‌های فکری و معماهای ساده که کودک را به فکر وام یدارد.(قصص قرآنی با زبان ساده,ویا قهرمانان خوزه های مختلف)
✓• فعالیت عملی: مانند “بازی با لگو”: طراحی و ساختن یک سازه، نیازمند برنامه‌ریزی و فکر کردن است.(اسباب بازی)
✓• روش آموزش “تعقل” (سنجشگری و دلیل آوردن):
· کلمه کلیدی: “چرا؟”: تشویق کودکان به پرسیدن “چرا” و ارائه دلیل برای نظراتشان (حالا دلیلش چیه؟).
✓• مقایسه و طبقه‌بندی: بازی‌هایی مانند “جدول تطابق” یا “چی به چیه؟” که قدرت استدلال و ارتباط بین مفاهیم را تقویت می‌کند،بازی اسم, فامیل در کاربرد لغات.
✓• داستان‌های اخلاقی: خواندن داستان‌هایی که شخصیت اصلی آن برای حل مشکل خود به “فکر و دلیل” متوسل می‌شود، نه زور یا عصبانیت.
✓• روش آموزش “علم” (کنجکاوی و کشف):
✓• آزمایش‌های ساده و امن: مانند کاشتن دانه و مشاهده رشد آن، یا آزمایش شناوری اجسام در آب.
✓• بازدیدهای علمی: بازدید از موزه علوم، آسمان‌نمایی یا حتی یک پارک برای مشاهده طبیعت.
✓• پروژه‌های کوچک: مانند “جمع‌آوری برگ درختان مختلف و مقایسه آنها”،وحشرات.وموزه های علوم تجربی.
✓• روش آموزش “ایمان” (محبت و اعتماد):
· ایجاد حس نعمت و شکرگزاری: با نشان دادن زیبایی‌های طبیعت (این همه گل زیبا را چه کسی آفریده؟) و آموزش شکرگزاری برای نعمت‌ها.
✓• معرفی خدا به عنوان دوست و مهربان: از طریق داستان‌های پیامبران به زبان کودکانه که محبت و رحمت خدا را نشان می‌دهد.(قصص قرآنی با زبان ساده)
✓• تمرین محبت و بخشش: ایجاد موقعیت‌هایی برای کمک به همکلاسی یا بخشیدن، به عنوان جلوه‌ای از ایمان عملی.
ب) دوره اول متوسطه (هفتم تا نهم: تبیین و استدلال)
در این مرحله، هدف تبیین مفاهیم و ایجاد ارتباط بین آنها است.
√• روش آموزش “تفکر و تعقل”:
· آموزش تفکر نقاد (Critical Thinking): آموزش ساده‌ای از مغالطات رایج (مثلاً توهین به جای استدلال، توسل به اکثریت،سفسطه بجای منطق،و شایعات کاذب و…).
✓• مناظره و بحث کلاسی: با رعایت ادب و ارائه مدرک. موضوعاتی مانند “آیا تکلیف شب لازم است؟” و دانش‌آموزان باید برای نظرات خود دلیل بیاورند،رعایت قوانین اخلاقی،اجتماعی وعلمی پیامد های آن.
✓• تحلیل داستان و فیلم: بررسی انگیزه‌ها و تصمیمات شخصیت‌های یک داستان و نتایج آن.
✓• روش آموزش “علم”:
· تاکید بر “روش علمی”: آموزش مراحل مشاهده، سؤال، فرضیه، آزمایش و نتیجه‌گیری.
✓• تاریخ علم: معرفی دانشمندان مسلمان و غیرمسلمان و چگونگی کشفیات آنها تا دانش‌آموز بداند علم زاییده “تفکر و تعقل” بشر است.علی(ع):«العلم سلطان ،من وجده صال ومن لم یجده صیل علیه»علم قدرت است و هرکس به آن دست یابد اقتدار پیدا می کند و هرکس به علم دست نیابد براو سلطه می یابند علم دو تولید دارد۱ـتولید قدرت،۲- تولید ثروت.
✓• پروژه‌های علمی: طراحی و اجرای یک پروژه علمی ساده به صورت گروهی.
✓• روش آموزش “ایمان”:(باور،امید،تلاش و قبول ظرفیت های وجودی خود)
✓• ایمان به عنوان یک انتخاب عقلانی: نشان دادن اینکه ایمان تنها یک حس نیست، بلکه مبتنی بر شواهد و برهان است (مانند برهان نظم در طبیعت).
نکته نهایی و هشدار:
✓• صبور باشید: خودباوری یک شبه ایجاد نمی‌شود. این فرآیندی تدریجی و نیازمند تکرار است.صداقت داشته باشید: تشویق باید واقعی و متناسب با عمل باشد. تشویق بی‌مورد و اغراق‌آمیز، نتیجه معکوس دارد. ✓• الگوی عملی باشید: خود شما به عنوان والدین یا مربی، باید روحیه “ما می‌توانیم” و خوش‌بینی(مثبت اندیشی) را در برخورد با مشکلات زندگی خود نشان دهید. کودکان بیشتر از آنچه می‌گوییم، از آنچه انجام می‌دهیم یاد می‌گیرند.
با اجرای نظام‌مند این راهکارها در “خانه”، “مدرسه” و “جامعه”، می‌توانیم نسلی را پرورش دهیم که با اعتماد به نفس، خلاقیت و باور به توانایی‌های خود و جمع، برای فردای ایران عزیزمان تلاش می‌کنند.
وآخر دعوانا آن الحمدلله رب العالمین
نویسنده:دکتر محمد بنائیان سفید
