«باسمه تعالی»
موضوع بحث:بررسی ترکیبی رابطه‌ی ساحت دینی،عبادی واخلاقی با زیرنظام برنامه درسی وهردو آن ،در ارتباط با تعقل و تفکر درسند تحول بنیادین آموزش وپرورش به صورت عمودی و افقی با مثال کاربردی در میدان مدرسه وکلاس درس »
تدوین وتبیین:محمدبنائیان سفید:
دانش آموخته دکترای تخصصی برنامه ریزی درسی.این موضوع یکی از بنیادی‌ترین مباحث در فلسفه تعلیم و تربیت و برنامه‌ریزی درسی است. در تبیین وتوضیح، ابتدا مفاهیم کلیدی را تعریف کرده، سپس روابط را به صورت عمودی و افقی با مثال کاربردی توضیح می‌دهیم.
بخش اول: تعریف مفاهیم کلیدی:
1. ساحت دینی، عبادی و اخلاقی: این سه ساحت، اگرچه قابل تمایز هستند، اما در یک منظومه فکری یکپارچه قرار دارند.
· ساحت دینی: به معنای جهان‌بینی و ایدئولوژی( عقایدی) است که هسته مرکزی هویت فرد را تشکیل می‌دهد. مانند اعتقاد به خدا، توحید، معاد و نبوت.که به عنوان فطری و ذاتی در همه انسان‌ها از هرنوع عقایدی،ومکاتبی وجوددارد.(حقیقت وانسانیت انسان ها).
· ساحت عبادی: به مناسک و اعمالی اشاره دارد که تجلی عینی و پرورش ساحت دینی هستند. مانند نماز، روزه، دعا و…
· ساحت اخلاقی: به فضایل و رذایل، ارزش‌ها و بایدونبایدهای(فضیلت‌ها)واخلاق حرفه ای حاکم بر رفتار فرد با خود، دیگران و خدا وخلقت می‌پردازد. مانند راستگویی، امانتداری، احترام و نوع دوستی. اخلاق،واحترام به طبیعت و محیط زیست. تجلی ساحت دینی در عرصه اجتماعی و فردی است.
2. زیرنظام برنامه درسی: این زیرنظام، نقشه راه و طرحی است که مشخص می‌کند چه چیز (اهداف و محتوا)، چگونه (روش‌های تدریس و یادگیری) و با چه معیاری (ارزشیابی) باید آموزش داده شود تا به اهداف کلی تربیت دست یابیم.
3. تعقل و تفکر: این دو، ابزار و موتور محرک یادگیری و تربیت هستند.
· تفکر: فرآیند گسترده‌تر فعال کردن ذهن برای پردازش اطلاعات.
· تعقل: عمیق‌ترین سطح تفکر که شامل استدلال، تحلیل، استنتاج و کشف حقایق است.علی«ع»: الانسان لبه،انسان با عقلش شناخته می شود.
بخش دوم: رابطه ساحت‌ها با زیرنظام برنامه درسی.
رابطه این ساحت‌ها با برنامه درسی یک رابطه “غایت‌مندانه” و “محتواساز” است. به این معنا که ساحت دینی، عبادی و اخلاقی، اهداف نهایی تربیت را تعیین می‌کنند و برنامه درسی، ابزار و مسیر دستیابی به این اهداف است.
· هدف برنامه درسی: تربیت انسانی موحد، متعهد،متفکر،خلاق،مومن، عابد و بااخلاق.
· نقش برنامه درسی:
· در محتوا: گنجاندن مفاهیمی مانند توحید در علوم تجربی (نظم جهان)، معاد در ادبیات (شعرهای عرفانی)، اخلاق در مطالعات اجتماعی (حقوق همسایه) و مناسک عبادی در درس هدیه‌های آسمانی.
· در روش‌ها: استفاده از روش‌های گفت‌وگو، کشف علمی، پروژه‌های گروهی که همکاری، صداقت و مسئولیت‌پذیری (اخلاق) را تقویت کند.
· در ارزشیابی: ارزشیابی از عملکرد اخلاقی (مانند مسئولیت‌پذیری در کار گروهی) و درک مفاهیم دینی به جای صرف حفظیات.
بخش سوم: ارتباط با تعقل و تفکر به صورت عمودی و افقی.
اینجا به قلب طرح موضوع می‌رسیم. ارتباط “عمودی” به معنای توسعه تدریجی و عمیق‌تر یک مفهوم در طول سال‌های تحصیلی است. ارتباط “افقی” به معنای تلفیق و ارتباط بین‌رشته‌ای یک مفهوم در دروس مختلف در یک مقطع تحصیلی مشخص است.
الف) ارتباط عمودی (عمق‌بخشی تدریجی)
در این مدل، یک مفهوم واحد در پایه‌های مختلف با سطح پیچیدگی فکری بالاتر و متناسب با رشد متربی ارائه می‌شود.
مثال کاربردی: مفهوم “نماز” (ترکیبی از ساحت دینی، عبادی و اخلاقی).
· پایه اول و دوم دبستان (سطح پایه – عینی و احساسی):
· تعقل/تفکر: تفکر عینی و قصه‌محور. “نماز مثل تشکر کردن از خداوند برای همه نعمت‌هاست.”همان‌گونه که اگر کسی به ما خوبی ومحبت وخدمت کند تشکر می‌کنیم.
· برنامه درسی: داستان‌هایی درباره نماز خواندن پیامبر و ائمه. آموزش عملی و ساده حرکات نماز با زبانی کودکانه. تمرین بر روی “نظم” و “احترام گذاشتن” در هنگام نماز (پیوند اخلاقی).
· پایه پنجم و ششم (سطح میانی – تحلیل علّی و کارکردی):
· تعقل/تفکر: تفکر تحلیلی و پاسخ به سوال “چرا؟”. “چرا نماز می‌خوانیم؟ نماز چه اثراتی روی زندگی ما دارد؟”
· برنامه درسی: بررسی فلسفه احکام نماز (مانند چرایی طهارت). تحلیل آثار اجتماعی نماز جماعت (ایجاد وحدت). مطالعه آیاتی از قرآن که به چرایی نماز اشاره کرده‌اند (مانند “إنَّ الصَّلَوةَ تَنهَى عَنِ الفَحشَاءِ وَ المُنكَر”). پیوند زدن نماز با مفهوم “انضباط شخصی” و “یادآوری دائمی خدا” (اخلاق و عرفان).
· دوره متوسطه دوم (سطح پیشرفته – تحلیل فلسفی، عرفانی و انتقادی):
· تعقل/تفکر: تفکر انتزاعی، فلسفی و سیستماتیک. “نماز به مثابه عروج روحانی و ارتباط وجودی با مبدأ هستی.” “نقش نماز در ساخت تمدن نوین اسلامی و هویت‌سازی فرهنگی.”
· برنامه درسی: تحلیل عرفانی نماز از دیدگاه امام خمینی(ره) یا ملاصدرا. بررسی رابطه نماز با “معنویت مدرن” در یک پروژه پژوهشی. بحث و مناظره درباره شبهات مربوط به نماز. پیوند نماز با مفاهیم بزرگ‌تری مانند “عدالت” (چگونه نماز جمعه می‌تواند محلی برای بیان مسائل اجتماعی،انسجام و وحدت باشد).
در این مسیر عمودی، دانش‌آموز از یک درک عینی و احساسی از نماز، به یک درک تحلیلی و کارکردی و در نهایت به یک درک فلسفی، عرفانی و تمدنی می‌رسد.
ب) ارتباط افقی (تلفیق بین‌رشته‌ای)
در این مدل، یک مفهوم واحد در چندین درس همزمان و از زوایای مختلف مورد بررسی قرار می‌گیرد تا دانش‌آموز درک همه‌جانبه‌ای پیدا کند(تفکر سیستمی موضوعات درسی دریک پایه.
مثال کاربردی: مفهوم “عدالت” (با محوریت ساحت اخلاقی و دینی).
فرض کنید موضوع “عدالت” در پایه نهم در حال تدریس است.
· درس ادبیات فارسی:
· تعقل/تفکر: تفکر استعاری و انسانی.
· برنامه درسی: مطالعه شعری از سعدی: “بنی‌آدم اعضای یکدیگرند / که در آفرینش ز یک گوهرند”. تحلیل این که چگونه این شعر، “عدالت” را به معنای رعایت حقوق همه انسان‌ها به عنوان یک خانواده بزرگ تعریف می‌کند.
· درس دینی و قرآن:
· تعقل/تفکر: تفکر استنباطی و دینی.
· برنامه درسی: بررسی آیه “إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسَانِ” (سوره نحل، آیه ۹۰). تحلیل فرمان الهی به عدالت و ارتباط آن با “احسان” (پیوند اخلاقی) وتوضیح پیامدهای آن در عرصه زندگی..
· درس مطالعات اجتماعی:
· تعقل/تفکر: تفکر اجتماعی و کاربردی.
· برنامه درسی: بررسی مصادیق عدالت در جامعه: “حق دسترسی به آموزش و بهداشت برای همه”، “برابری در مقابل قانون”. پروژه‌ای درباره نقش مالیات در تحقق عدالت اجتماعی.
· درس علوم تجربی:
· تعقل/تفکر: تفکر علمی و سیستمی.
· برنامه درسی: مطالعه درباره “توسعه پایدار”. تحلیل این که چگونه ناعدالتی در استفاده از منابع طبیعی (مانند آلودگی‌سازی کشورهای ثروتمند و تاثیر آن بر کشورهای فقیر) نوعی بی‌عدالتی بین‌المللی و نسبت به نسل‌های آینده است.
نتیجه‌گیری نهایی:
در یک نظام تربیتی مطلوب، ساحت دینی، عبادی و اخلاقی به عنوان قطب‌نما عمل می‌کنند و جهت کلی تربیت را مشخص می‌سازند. زیرنظام برنامه درسی به عنوان نقشه سفر، مسیر رسیدن به مقصد را طراحی می‌کند. و تعقل و تفکر به عنوان وسیله نقلیه، این سفر را ممکن می‌سازند.
ارتباط عمودی تضمین می‌کند که این سفر، یک سیر تکاملی و عمیق شونده دارد و دانش‌آموز در هر مرحله، درکی بالغ‌تر از مفاهیم پیدا می‌کند. ارتباط افقی نیز تضمین می‌کند که دانش‌آموز مفاهیم را به صورت جزیره‌های جدا افتاده نمی‌بیند، بلکه یک شبکه به هم پیوسته و جامع از معرفت را درک می‌کند که همه اجزای آن (دین، علم، اخلاق، ادبیات و جامعه) در تعامل با یکدیگر برای تربیت یک “حیوان متعقل و متخلق به اخلاق الهی” دارای عقل،اختیار و انتخاب همکاری می‌کنند.
وآخر دعوانا آن الحمدلله رب العالمین.
تدوین وتبیین:دکتر محمد بنائیان سفید.
