«باسمه تعالی»
موضوع بحث:«ساحت زیستی بدنی و رابطه آن با زیر نظام برنامه درسی و نیز رابطه آن دو با تعقل و تفکر با ذکر مثال در سند تحول بنیادین آموزش وبرورس را به‌طور عمودی و افقی توضیح می‌دهیم »
تدوین وتبیین:محمد بنائیان سفید دانش آموخته دکترای تخصصی برنامه ریزی درسی
این موضوع عمیق که به یکی از کلیدی‌ترین مفاهیم در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش می‌پردازد. در ادامه، به تفصیل به شرح این مفاهیم و روابط بین آنها می‌پردازیم:
مقدمه: ساحت زیستی-بدنی چیست؟
در سند تحول بنیادین، “ساحت های شش‌گانه تربیت” به عنوان ابعاد وجودی دانش‌آموز در نظر گرفته شده‌اند که آموزش و پرورش باید به همه آنها به صورت متوازن بپردازد. یکی از این ساحت‌ها، ساحت زیستی – بدنی است.
ساحت زیستی-بدنی: این ساحت به رشد و تربیت همه‌جانبه جسم و سلامت بدن، بهداشت فردی و اجتماعی، نشاط و شادابی، کسب مهارتهای حرکتی و ورزشی، و در نهایت، “تعالی جسم” می‌پردازد. هدف آن نیست که فقط بدن سالمی داشته باشیم، بلکه هدف، “تربیت بدن” به عنوان ترکیبی برای سیر روحانی و عقلانی انسان است. جسم سالم، بستر تعالی روح و عقل است.
رابطه ساحت زیستی-بدنی با زیرنظام برنامه درسی (به صورت عمودی و افقی):
زیرنظام برنامه درسی, یکی از زیرنظام‌های شش‌گانه سند تحول است که محتوای آموزشی و تجربیات یادگیری را طراحی و سازماندهی می‌کند. رابطه این دو را می‌توان در دو بعد “عمودی” و “افقی” تحلیل کرد.
۱. رابطه عمودی (Vertical Alignment)
منظور از رابطه عمودی، توزیع و توالی اهداف، محتوا و تجربیات مرتبط با ساحت زیستی-بدنی در طول دوران تحصیل (از پایه اول ابتدایی تا پایان متوسطه) است. در این رابطه، برنامه درسی به صورت تدریجی و متناسب با سن و رشد جسمانی دانش‌آموز طراحی می‌شود.
مثال:
· دوره ابتدایی: تأکید بر بازیهای حرکتی، فعالیتهای نشاط‌آور، آموزش مسائل اولیه بهداشت فردی (مانند نحوه صحیح شستن دستها)، و تقویت مهارتهای حرکتی پایه (دویدن، پریدن).
· دوره اول متوسطه: حرکت به سمت ورزشهای سازمان‌یافته‌تر (والیبال، فوتبال)، آموزش بلوغ و تغییرات جسمانی، و تأکید بیشتر بر قوانین و کار تیمی.
· دوره دوم متوسطه: پرداختن به مباحث تئوریک سلامت (تغذیه، پیشگیری از بیماریها)، ورزش تخصصی‌تر، و تقویت نگرش مسئولیت‌پذیری در قبال سلامت خود و جامعه.
در این نگاه عمودی، محتوای درس “تربیت بدنی” و مباحث “سلامت” از ساده به پیچیده و از کلی به تخصصی ارتقا می‌یابد. زانیار فیزیولوژی،تاامنیت وتاشکوفایی استعدادها.متناسب با رشد سنی وعقلی.
۲. رابطه افقی (Horizontal Alignment)
منظور از رابطه افقی، ادغام و ارتباط اهداف ساحت زیستی-بدنی با دیگر دروس و حوزه‌های یادگیری در یک پایه تحصیلی مشخص است. در این نگاه، تربیت بدنی فقط محدود به ساعت ورزش نیست، بلکه در تمام دروس نفوذ می‌کند.
مثالها:
· ادغام با علوم: در درس علوم، هنگام تدریس وتشریح “دستگاه گردش خون”، دانش‌آموزان نه تنها آن را به صورت تئوری می‌آموزند، بلکه با اندازه‌گیری ضربان قلب قبل و بعد از فعالیت بدنی در حیاط مدرسه، به صورت عینی و تجربی با عملکرد این دستگاه آشنا می‌شوند.
· ادغام با ریاضی: در درس ریاضی، از داده‌های مربوط به “قد و وزن” دانش‌آموزان برای رسم نمودار یا محاسبه میانگین استفاده می‌شود. این کار هم مفهوم ریاضی را ملموس می‌کند و هم دانش‌آموزان را با شاخص‌های سلامت آشنا می‌سازد.
· ادغام با ادبیات: در درس فارسی، از متونی استفاده می‌شود که به توصیف نشاط طبیعت، قهرمانان ورزشی یا اهمیت سلامت می‌پردازند تا همزمان با تقویت مهارت خواندن، نگرش مثبت به فعالیت بدنی را ترویج کنند.
· ادغام با هنر: در درس هنر، دانش‌آموزان می‌توانند با استفاده از بدن خود (پانتومیم) یا طراحی حرکات موزون، مفاهیم هنری را بیان کنند.
در این نگاه افقی، مدرسه به یک “کانون تربیت تمام‌ساحتی” تبدیل می‌شود که همه معلمان در قبال سلامت جسمانی دانش‌آموز احساس مسئولیت می‌کنند.
رابطه این دو (ساحت زیستی-بدنی و برنامه درسی) با تعقل و تفکر.
در فلسفه تربیتی سند تحول، “تفکر و تعقل” به عنوان یک فصل مشترک و مهارت پایه در تمام ساحت‌ها عمل می‌کند. رابطه ساحت زیستی-بدنی با تفکر، یک رابطه دوطرفه و عمیقاً درهم‌تنیده است:
۱. جسم به عنوان بستر و ابزار تفکر:
یک بدن سالم و تغذیه مناسب، شرط لازم برای کارکرد بهینه مغز و قدرت تمرکز و حافظه است. نشاط بدنی، شادابی روانی و آمادگی برای تفکر عمیق را به ارمغان می‌آورد. یک دانش‌آموز خسته و بیمار، قدرت تعقل کمتری دارد.
۲. تفکر به عنوان هدایت‌گر جسم:
تعقل و تفکر، به فعالیتهای بدنی معنا و جهت می‌بخشد. دانش‌آموز با تفکر می‌آموزد که:
· علت یابی کند: چرا ورزش برای سلامت قلب مهم است؟ (تفکر علمی)
· مسئله‌حل کند: چگونه می‌توان در یک زمین کوچک، یک بازی گروهی طراحی کرد؟ (تفکر طراحی و حل مسئله)
· قضاوت اخلاقی کند: آیا در یک مسابقه، پیروزی به هر قیمتی (مثلاً تقلب یا آسیب زدن به حریف) ارزشمند است؟ (تفکر اخلاقی)
· خود را ارزیابی کند: الگوی غذایی و خواب من چقدر با استانداردهای سلامت فاصله دارد و چگونه می‌توانم آن را بهبود بخشم؟ (تفکر مراقبتی و انتقادی)
جمع‌بندی نهایی با یک مثال یکپارچه:
موضوع: “آموزش اهمیت فعالیت بدنی و تغذیه سالم”.
· رابطه عمودی: در پایه‌های پایین با “بازی لیلا” و “نقاشی میوه‌های سالم” آغاز می‌شود و در پایه‌های بالاتر به “بررسی فیزیولوژی ورزش” و “تحلیل پیامدهای چاقی در جامعه” می‌رسد.
· رابطه افقی:
· تربیت بدنی: دانش‌آموزان یک بازی گروهی را تجربه می‌کنند.
· علوم: اثرات این بازی بر ضربان قلب و ترشح اندورفین (هورمون نشاط) بررسی می‌شود.
· ریاضی: نمودار میزان کالری سوزانده شده در ورزشهای مختلف رسم می‌گردد.
· معارف اسلامی: حدیثی مانند “عقل سالم در بدن سالم است” مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد.
· رابطه با تعقل: در تمام این مراحل، از دانش‌آموز خواسته می‌شود تا:
· بیاندیشد: چرا بعد از ورزش احساس بهتری دارم؟
· قضاوت کند: کدام یک از تنقلات فروشگاه مدرسه برای سلامت مضر است و چرا؟
· تصمیم بگیرد: من برای داشتن زندگی سالم‌تر، چه برنامه‌ای می‌توانم داشته باشم؟به این ترتیب، ساحت زیستی-بدنی نه به عنوان یک حاشیه، بلکه به عنوان پایه و بستر تعالی عقلانی و اخلاقی دانش‌آموز، به صورت عمودی و افقی در بافت برنامه درسی تنیده می‌شود و رابطه‌ای پویا و دوسویه با پرورش قدرت تعقل و تفکر برقرار می‌کند.
و آخر دعوانا آن الحمدلله رب العالمین
تدوین وتبیین: دکتر محمد بنائیان سفید
