موضوع بحث:«بررسی رابطه‌ی ساحت زیبایی شناختی وهنر را با زیر نظام برنامه درسی.ونیز ارتباط هردو مولفه را با تفکر وتعقل در سند تحول بنیادین آموزش وبرورس را به صورت عمودی و افقی باذکر مثال توضیح می‌دهیم».
تدوین وتبیین:محمد بنائیان سفید دانش آموخته دکترای تخصصی برنامه ریزی درسی.
مقدمه: درک مفاهیم کلیدی
· ساحت زیبایی شناختی و هنر: در سند تحول بنیادین، این ساحت به پرورش قوه‌ی درک، خلاقیت، لذت بردن و خلق زیبایی می‌پردازد. این ساحت تنها محدود به درس هنر نیست، بلکه به دنبال آن است که دانش‌آموز بتواند زیبایی را در طبیعت، ریاضیات، ادبیات،شعر،هنرهفتم، اخلاق و حتی یک استدلال منطقی ببیند و خلق کند.
· برنامه درسی: برنامه درسی تنها فهرستی از کتاب‌ها و محتوا نیست، بلکه شامل چهار زیرنظام اصلی است:
1.ساختار
2. هدف (غایات و اهداف)
3. محتوا (دانش، مهارت‌ها و نگرش‌ها)
4. روش‌های تدریس-یادگیری (فعالیت‌های معلم و دانش‌آموز)
5
. ارزشیابی (سنجش پیشرفت)
· تفکر و تعقل: این مولفه، قلب تحول در آموزش و پرورش است و به معنای پرورش توانایی تحلیل، استدلال، نقد، حل مسئله و خلق ایده‌های نو است.
۱. رابطه ساحت زیبایی‌شناختی و هنر با زیرنظام‌های برنامه درسی
ساحت زیبایی‌شناختی به عنوان یک “هدف غایی” باید در تمام اجزای برنامه درسی تجلی پیدا کند.
زیرنظام برنامه درسی ارتباط با ساحت زیبایی‌شناختی و هنر مثال:
۱. هدف اهداف درسی به گونه‌ای تعریف می‌شوند که بر پرورش خلاقیت، حساسیت به زیبایی، نگاه نقادانه به آثار هنری و توانایی خلق زیبایی تأکید کنند. در درس فارسی، هدف تنها “خواندن شعر” نیست، بلکه “درک موسیقی, کلام و تصاویر زیبای شعری و توانایی خلق متنی ادبی” می‌شود. در علوم، هدف “درک تقارن و نظم موجود در ساختار مولکول‌ها و کریستال‌ها” است.
۲. محتوا: محتوای درسی شامل آثار ادبی و هنری، نمایش عکس‌ها و فیلم‌های هنری، و معرفی پدیده‌های زیبای طبیعی و علمی می‌شود. گنجاندن شعرهای کهن و معاصر، داستان‌های نمادین، بررسی آثار معماری ایرانی-اسلامی در کتاب مطالعات اجتماعی، نمایش فیلم‌های مستند درباره طبیعت و کهکشان‌ها در درس علوم.
۳. روش تدریس-یادگیری :معلم از روش‌های فعال و خلاق استفاده می‌کند که خود فرآیندی زیبا و لذت‌بخش است. فضای کلاس از نظر بصری و عاطفی زیبا و جذاب است. استفاده از روش تدریس اِیژِنگ (ایجاد محیط زیبا)، انجام پروژه‌های هنری گروهی، استفاده از نمایش و نقش‌آفرینی (درام)، ساخت ماکت، بازدید از موزه و طبیعت,وموزه های علوم طبیعی.
۴. ارزشیابی: ارزشیابی تنها به تست چهارگزینه‌ای محدود نمی‌شود و از روش‌های کیفی و خلاقانه برای سنجش درک زیبایی‌شناختی استفاده می‌کند. ارزشیابی بر اساس “پورتفولیو (کارنمای) هنری” دانش‌آموز، ارائه کنفرانس خلاق، ساخت یک اثر هنری مرتبط با موضوع درس (مثلاً ساخت یک مجسمه از مولکول DNA در علوم)، یا نقد یک فیلم,کار بازی‌ها
۲. ارتباط ساحت زیبایی‌شناختی و برنامه درسی با تفکر و تعقل.
این ارتباط یک رابطه دوطرفه و تقویتی است:
الف) زیبایی‌شناسی بستر پرورش تفکر است:
· پرورش تفکر خلاق: هنگامی که از دانش‌آموز خواسته می‌شود یک تابلوی نقاشی بکشد یا داستانی بنویسد، او مجبور است از قوه تخیل و تفکر خلاق خود استفاده کند تا ایده‌ای نو خلق کند.
· پرورش تفکر نقاد: نقد یک اثر هنری یا یک شعر، دانش‌آموز را وادار می‌کند تا به دقت مشاهده کند، اجزا را تحلیل کند، ارتباط بین آن‌ها را بفهمد و در نهایت یک قضاوت مستدل ارائه دهد. (مثلاً چرا این فیلم پایان خوبی داشت؟ ونظرآنها نسبت به نتیجه بخشهای مختلف فیلم چیست؟).
· پرورش تفکر حل مسئله: طراحی یک ماکت یا یک محصول، نوعی حل مسئله است. دانش‌آموز باید برای چالش‌هایی مانند استحکام، زیبایی و کاربردی بودن راه‌حل پیدا کند.
ب) تفکر و تعقل، درک زیبایی‌شناختی را عمق می‌بخشد:
· درکی از زیبایی عمیق‌تر و ماندگارتر است که مبتنی بر تفکر باشد. وقتی دانش‌آموز با تفکر، “علت زیبایی” یک معماری یا “اسرار نظم” در یک شعر را درک می‌کند، لذت بیشتری می‌برد.
· مثال: دانش‌آموزی که در درس ریاضی با تفکر، مفهوم “نسبت طلایی” را می‌آموزد، وقتی همان نسبت را در معماری تخت جمشید یا گلبرگ‌های یک گل می‌بیند، درکی عمیق‌تر و متعقلانه‌تر از زیبایی پیدا می‌کند.
۳. ارتباط عمودی و ارتباط افقی با ذکر مثال
الف) ارتباط عمودی (توالی و تداوم در طول زمان و پایه‌های تحصیلی):
این ارتباط به تدریج‌بودن و پیشرونده بودن مفاهیم زیبایی‌شناختی و تفکر از پایه‌های ابتدایی تا پایان دوره متوسطه اشاره دارد.
· مثال: درک مفهوم “تقارن”
· پایه اول و دوم ابتدایی (آغازین): دانش‌آموز با کشف زیبایی تقارن در پروانه، برگ درختان و صورت خود آشنا می‌شود. با تا کردن کاغذ و برش زدن، شکل‌های متقارن ساده می‌سازد (هنر و زیبایی‌شناسی).
· پایه چهارم و پنجم ابتدایی (توسعه): مفهوم تقارن به صورت هندسی در درس ریاضی آموزش داده می‌شود. دانش‌آموز محور تقارن شکل‌ها را پیدا می‌کند (تفکر تحلیلی). در هنر، طرح‌های متقارن پیچیده‌تری مانند طرح‌های گره‌چینی ساده را خلق می‌کند.
· دوره متوسطه اول (تعمیق): در درس علوم، تقارن در ساختار کریستال‌ها و مولکول‌ها بررسی می‌شود. دانش‌آموز به این سؤال تعقلی می‌پردازد که “چرا طبیعت اینقدر از تقارن استفاده می‌کند؟”
· دوره متوسطه دوم (تبلور): در درس فیزیک، با قوانین بقا (مانند بقای انرژی) که مبتنی بر تقارن در قوانین طبیعت هستند، آشنا می‌شود. در این مرحله، زیبایی یک مفهوم انتزاعی فیزیکی می‌شود که با تفکر فلسفی درک می‌گردد.
ب) ارتباط افقی (هماهنگی و یکپارچگی بین دروس مختلف در یک پایه تحصیلی):
این ارتباط به همکاری و پیوند بین دروس مختلف برای تقویت یک مفهوم واحد(مثل زیبایی و تفکر) اشاره دارد.
· مثال: پروژه “آب” در پایه هشتم
· علوم: دانش‌آموزان خواص فیزیکی و شیمیایی آب و چرخه آن را می‌آموزند (تفکر علمی).
· ادبیات: شعرها و متون ادبی درباره آب (مثل شعر “آب حیات”) را می‌خوانند و می‌سرایند (درک زیبایی‌شناختی).
· مطالعات اجتماعی: مسئله بحران آب در ایران و جهان را تحلیل می‌کنند و راه‌حل ارائه می‌دهند (تفکر انتقادی و حل مسئله).
· هنر: با استفاده از مواد بازیافتی، یک اثر هنری (مثلاً یک کولاژ) درباره اهمیت حفظ آب خلق می‌کنند (ترجمه تفکر به اثر زیبای هنری).یا طرح موانع ومشکلات مدرسه ونظر خواهی از دانش آموزان برای حل مسکل.
· دین و زندگی: به آیات قرآن درباره نعمت آب و مسئولیت انسان در قبال آن می‌پردازند (تفکر معنوی).
در این پروژه افقی، همه دروس حول یک محور واحد، همزمان به پرورش ساحت زیبایی‌شناختی، تفکر و تعقل دانش‌آموز کمک می‌کنند.
جمع‌بندی نهایی
در سند تحول بنیادین، ساحت زیبایی‌شناختی و هنر موتور محرکه‌ای برای تفکر و تعقل است و این دو، در بستر یک برنامه درسی طراحی شده (با چهار زیرنظام هدف، محتوا، روش و ارزشیابی) به ظهور می‌رسند. این ارتباط باید هم به صورت عمودی (پیشرونده و عمیق‌شونده در طول ۱۲ سال تحصیل) و هم به صورت افقی (بین‌رشته‌ای و یکپارچه در هر پایه) برنامه‌ریزی و اجرا شود تا در نهایت، دانش‌آموزی تربیت شود که نه تنها “می‌داند”، بلکه “زیبا می‌بیند”، “زیبا می‌آفریند” و “خردمندانه می‌اندیشد”.
.آخر دعوانا آن الحمدلله رب العالمین
تدوین وتبیین:دکتر محمد بنائیان سفید
