«باسمه تعالی»
موضوع : تفسیر تسبیح ،تحمید،تکبیر وتنزیه امام خمینی ( ره)چیست؟
نویسنده:دکتر محمد بنائیان سفید.
امام خمینی(ره) در آثار عرفانی خود، به ویژه در کتاب «آداب الصلاة» و شرح چهل حدیث، به تفسیر عرفانی و اخلاقی این مفاهیم کلیدی (تسبیح، تحمید، تکبیر و تنزیه) می‌پردازند. این مفاهیم تنها ذکرهای زبانی نیستند، بلکه مراحل و مقاماتی در سیر و سلوک الی الله و شناخت خداوند محسوب می‌شوند.در ادامه، تفسیر هر یک به تفکیک و بر اساس دیدگاه ایشان آورده شده است:
۱. تسبیح (سُبْحَانَ اللَّهِ)
الف) معنای لغوی و ظاهری:
به معنای”پاک و منزّه دانستن خداوند” از هر عیب، نقص، شریک و هر آنچه با ذات مقدس او سازگار نیست.ب) تفسیر عرفانی امام خمینی(ره):
امام خمینی تسبیح را فراتر از یک لفظ می‌دانند و آن را”تنزیه ذات حق از تعیّنات و تشخّصات” معنا می‌کنند. به این معنا که سالک با گفتن «سبحان الله»، خدا را از هر گونه حد، قید، وصف و حتی تصوری که بنده می‌تواند در ذهن داشته باشد، منزّه می‌داند. تسبیح، نفی هرگونه “غیر” از خدا و پاک دانستن او از مشابهت با مخلوقات است. این، اولین مرحله برای خروج از “کثرت” و وحدت گرایی است.
ایشان در «آداب الصلاة» می‌فرمایند که تسبیح، اشاره به مقام “احدیت” خدا دارد که فوق همه اسما و صفات است و هیچ حقیقتی آن را درک نمی‌کند.
نکته کلیدی: تسبیح، نفی است. نفی هر آنچه غیر خداست.
۲. تحمید (الْحَمْدُ لِلَّهِ):الف) معنای لغوی و ظاهری:به معنای”ستایش و ثنا مخصوص خداوند” است.ب) تفسیر عرفانی امام خمینی(ره):
پس از مرحله تسبیح(نفی کمالات از غیر خدا)، نوبت به تحمید می‌رسد که “اثبات همه کمالات برای ذات اقدس الهی” است. وقتی سالک خدا را از هر نقصی منزّه کرد، سپس تمام حمد و ستایش را به دلیل داشتن همه کمالاتِ مطلق (علم، قدرت، زیبایی، رحمت و…) تنها شایسته او می‌داند.امام خمینی تحمید را ثنایی می‌دانند که از شناخت اسما و صفات جمالیه خدا (مانند رحیم، کریم، غفور) نشأت می‌گیرد. این مرحله، مقام “واحدیت” و ظهور اسما و صفات است.نکته کلیدی: تحمید، اثبات است. اثبات همه کمالات برای خدا.۳. تکبیر (اللَّهُ أَکْبَرُ):الف) معنای لغوی و ظاهری:به معنای”خدا بزرگ‌تر است”.ب) تفسیر عرفانی امام خمینی(ره):
تکبیر از نگاه امام،بیانگر این حقیقت است که خداوند نه تنها بزرگ است، بلکه “از هر بزرگ شده و وصف شده‌ای بزرگ‌تر است”. حتی پس از آنکه او را به صفات کمالیه ستودیم (تحمید)، باید اعتراف کنیم که این ستایش‌ها و توصیف‌های ما نیز ناتوان و قاصر است و ذات او از همه این توصیفات بزرگ‌تر و والاتر است.تکبیر، شکستن تمام بتهای ذهنی و مفهومی است که سالک حتی پس از تسبیح و تحمید ممکن است داشته باشد. این ذکر، انسان را از توقف در مقامات شناخت بازمی‌دارد و به سوی عظمت بی‌کران خدا سوق می‌دهد. این، اشاره به مقام “غیریت” و تفوّق مطلق حق بر تمام مخلوقات دارد.نکته کلیدی: تکبیر، تعالی است. برتر دانستن خدا از هر چه وصف شود.
۴. تنزیح (لا إِلَهَ إِلا اللَّهُ)
الف) معنای لغوی و ظاهری:
به معنای”هیچ معبودی به حق جز الله نیست”. این ذکر، کلمه “تهلیل” نامیده می‌شود، اما امام خمینی از آن با مفهوم “تنزیح” (به معنای پاک کردن و منزّه داشتن) نیز یاد می‌کنند.ب) تفسیر عرفانی امام خمینی(ره):
تهلیل یا تنزیح،جامع همه مراحل پیشین است. “لا إله” نفی همه معبودهای باطل (همان تسبیح) و “إلا اللَّهُ” اثبات حقانیت ذات خدا (همان تحمید و تکبیر) است. این کلمه، نتیجه نهایی سیر سالک است که پس از پیمودن مراحل تسبیح، تحمید و تکبیر، به یگانگی محض خداوند اعتراف می‌کند.این ذکر، اعلان برائت از هر آنچه غیر خداست و اقرار به توحید ذاتی، صفاتی و افعالی اوست. امام خمینی این کلمه را اساس تمام مراتب توحید و بالاترین ذکر می‌دانند.نکته کلیدی: تنزیح (تهلیل)، توحید ناب است. نفی هر معبودی جز خدا.
جمع‌بندی و سیر منطقی از دیدگاه امام خمینی:امام خمینی(ره) برای این اذکار یک سیر منطقی و عرفانی قائل هستند:
1. تسبیح (سبحان الله): اول باید ذات خدا را از هر نقص و شریکی پاک کرد (نفی).
2. تحمید (الحمد لله): سپس همه کمالات را مختص او دانست (اثبات).
3. تکبیر (الله اکبر): بعد اعتراف کرد که او از همه این توصیفات بزرگ‌تر است (تعالی).
4. تنزیح (لا إله إلا الله): و در نهایت، به این حقیقت واحد رسید که هیچ موجودی مستحق عبادت جز او نیست (توحید ناب).
این چهار ذکر، یک سفر روحانی از “خروج از کثرت” به سوی “وصول به وحدت” را ترسیم می‌کنند و نمازگزار یا ذاکر با فهم معانی، عبادتی آگاهانه و حضوری را تجربه می‌کند.امیداست ما با زبان ساده بتوانیم فرزندان خود را دراین چهار مولفه ذکر،بتوانیم نفی هرگونه غیر خدا (تسبیح)واثبات همه کمالات برای ذات الهی(تحمید)وذکر شکستن تمام بتهای ذهنی و مفهومی و پی بردن به عظمت خداوند،وتعالی(تکبیر)وذکرتنزیه(توحیدناب)
