«باسمه تعالی»
موضوع بررسی «راهکارهای عملیاتی واجرایی فلسفه‌ی تربیت رابامولفه های زیر درتربیت دینی کودکان ونوجوانان به تفکیک موضوع توضیح می دهیم،۱- مومن ومعتقد به معاد۲- مسئولیت پذیری و پاسخگویی ۳ـ حقیقت جو و عاقل ۴- عدالت خواه و صلح جو۵- جهادگر وظلم ستیز۶- ایثارگر ووطن دوست،۷-جمع گرا و جهان اندیش.۸-ولایتمدار ومنتظر ۹- بااراده و امیدوار ۱۰-خودباور وعزت نفس۱۱-خلاق چکار آفرین ۱۲-قانون مدار ونظم پذیر۱۳-آماده ورود به زندگی شایسته.
تحقیق وتبیین:دکتر محمد بنائیان سفید.
این سوالات سوال عمیق و کاربردی که اهدافغایی تربیت دینی را، بر اساس مولفه‌های ۱۳گانه ذکر شده، راهکارهای عملیاتی و اجرایی برای تربیت دینی کودکان و نوجوانان را به تفکیک هر موضوع، ارائه می‌دهیم. این راهکارها در سه سطح خانواده، مدرسه و جامعه قابل اجرا هستند.
۱. موحد، مومن و معتقد به معاد:
· تعریف عملیاتی: کودک/نوجوان خدا را به عنوان آفریننده یکتا و مدبر جهان می‌شناسد، با او رابطه قلبی برقرار می‌کند، و اعمال خود را در پیشگاه او و در چارچوب پاداش و کیفر آخرت می‌سنجد.
· راهکارها:
· خانواده:
· الگوسازی: در گفتگوهای روزمره از خدا یاد کنید (مثلاً “خدا رو شکر”، “این نعمت رو خدا بهمون داده”).
· مناظر طبیعی: هنگام پیاده‌روی یا مسافرت، شگفتی‌های آفرینش (آسمان، دریا، حیوانات) را نشان داده و به عظمت خداوند پیوند بزنید.
· دعاهای کودکانه: به جای تکلیف، دعاهای ساده و متناسب با نیازهای کودک (مثلاً دعای قبل از امتحان، دعای برای سلامتی پدربزرگ) را به او بیاموزید.
· داستان‌گویی: قصه پیامبران را با محوریت توحید و ایمان به معاد (مثلاً داستان حضرت ابراهیم(ع) و ستاره‌ها، یا زندگی پیامبر(ص)) تعریف کنید.
· مدرسه:
· طرح سوال: به جای القای صرف مفاهیم، با پرسش‌هایی مانند “چه کسی این نظم شگفت‌انگیز رو در جهان ایجاد کرده؟” ذهن آنان را به تفکر وادارید.
· کارگاه هنری: ساخت کاردستی با موضوع “نعمت‌های خدا” یا نقاشی “بهشت من چگونه است؟”.
· بازدید علمی: بازدید از موزه علوم طبیعی و یافتن نشانه‌های نظم و خلقت در آن.
· جامعه:
· اردوهای معنوی: برگزاری اردو در دل طبیعت با برنامه‌های نجوا با خدا، تفکر در آفرینش و…
· فیلم و انیمیشن: استفاده از تولیدات فرهنگی باکیفیت که مفهوم توحید و معاد را به صورت غیرمستقیم انتقال می‌دهند.
۲. مسئولیت‌پذیر و پاسخگو:
· تعریف عملیاتی: کودک/نوجوان وظایف محوله را می‌پذیرد، به عهد خود وفا می‌کند و پیامدهای اعمال خود (چه مثبت و چه منفی) را می‌پذیرد.
· راهکارها:
· خانواده:
· تفویض مسئولیت: دادن مسئولیت‌های کوچک و متناسب با سن (مثلاً آب دادن به گلها، مرتب کردن تختخواب، خرید نان).
· پیامد طبیعی: اگر کاری را انجام نداد، نجاتش ندهید (مثلاً اگر اسباب‌بازی‌هایش را جمع نکرد، تا فردا نباید با آنها بازی کند).
· جلسه خانوادگی: در مورد مشکلات خانه گفتگو کرده و از او برای یافتن راه‌حل کمک بخواهید.
· مدرسه:
· کار گروهی: پروژه‌های گروهی تعریف کنید که هر عضو مسئول بخشی از کار است.
· سیستم “نگهبان کلاس”: دادن مسئولیت‌های چرخشی مانند آب دادن به گلها، نظم کلاس، اعلام وقت زنگ به دانش‌آموزان.
· خودارزیابی: از دانش‌آموزان بخواهید در پایان یک فعالیت، عملکرد خود را ارزیابی کنند.
· جامعه:
· فعالیت‌های داوطلبانه: مشارکت در پاکسازی محله، کمک به سالمندان یا کتابخانه‌ی عمومی.
· باشگاه‌های جوانان: ایجاد کانون‌هایی که نوجوانان خود، برنامه‌ریزی و اجرای فعالیت‌های آن را بر عهده دارند
۳. حقیقت‌جو و عاقل:
· تعریف عملیاتی: کودک/نوجوان در برخورد با مسائل، کنجکاو است، تحقیق می‌کند، شواهد را می‌سنجد و بر اساس عقل و منطق (و نه صرفاً احساس یا تقلید) تصمیم می‌گیرد.
· راهکارها:
· خانواده:
· فضای پرسشگری: به سوالات “چرا؟” آنان با حوصله پاسخ دهید و اگر پاسخ را نمی‌دانید، بگویید “باهم پیدا می‌کنیم”.
· تحقیق مشترک: برای یافتن پاسخ یک سوال، با هم به کتابخانه بروید یا در منابع معتبر جستجو کنید.
· نقادی سازنده: هنگام تماشای فیلم یا خواندن خبر، از او بخواهید نظر خود را با استدلال بیان کند.
· مدرسه:
· روش پژوهش محور: دادن موضوعات ساده برای تحقیق به دانش‌آموزان و ارائه آن در کلاس.
· مناظره علمی: برگزاری جلسات مناظره در مورد موضوعات درسی یا اجتماعی با رعایت ادب.
· آموزش تفکر نقاد: آموزش تشخیص منابع معتبر از نامعتبر، شناسایی شایعات و تحلیل تبلیغات.
· جامعه:
· بازدید از مراکز علمی: بازدید از رصدخانه، آزمایشگاه‌ها و موزه‌های علم و فناوری؛مسابقات کتابخوانی: با محوریت کتاب‌های پژوهشی و تحلیلی.
۴. عدالت‌خواه و صلح‌جو:
· تعریف عملیاتی: کودک/نوجوان به حقوق خود و دیگران آگاه است، تبعیض را نمی‌پسندد، برای احقاق حق (حتی به نفع دیگران) تلاش می‌کند و در عین حال، به دنبال ایجاد آرامش و حل مسالمت‌آمیز اختلافات است.
· راهکارها:
· خانواده:
· رفتار عادلانه: بین فرزندان تبعیض قائل نشوید. در مشاجرات آنان، بدون جانبداری، داوری کنید.
· گفتگو درباره ظلم: در مورد اتفاقات ظالمانه در دنیا (در حد درک کودک) صحبت و فقط احساس،را در او برانگیزید.
· صلح‌آفرینی: اگر با دوستش吵架 کرده، او را تشویق به عذرخواهی و آشتی کنید.
· مدرسه:
· شورای دانش‌آموزی: ایجاد فضایی برای شنیدن صدای دانش‌آموزان و تمرین دموکراسی و عدالت.
· نمایشگاه “صلح در ادیان”: نشان دادن اشتراکات ادیان در موضوع صلح.
· ایفای نقش (Role Play): بازی‌های نمایشی برای حل یک dispute بین دو نفر.
· جامعه:
· بازدید از مؤسسات خیریه: آشنایی با فعالیت‌های مؤسساتی که به افراد محروم کمک می‌کنند.
· برگزاری جشنواره‌های فرهنگی ملل: آشنایی با فرهنگ‌های مختلف برای تقویت روحیه صلح و دوستی بین‌المللی.
۵. جهادگر و ظلم‌ستیز:
· تعریف عملیاتی: کودک/نوجوان در برابر زورگویی و بی‌عدالتی (در حد توان خود) می‌ایستد، برای دفاع از حق (چه در گفتار و چه در عمل) شجاعت دارد و روحیه استقامت در برابر مشکلات را داراست.
· راهکارها:
· خانواده:
· داستان‌های شجاعت: قصه شهدا، حضرت ابوالفضل(ع)، حضرت زهرا(س) در دفاع از حریم امامت را تعریف کنید.
· تقویت روحیه “نه” گفتن: به او بیاموزید در برابر درخواست‌های نادرست همسالان یا بزرگترها (مثلاً تقلب) قاطعانه “نه” بگوید.
· تشویق دفاع از مظلوم: اگر در پارک از کسی دفاع کرد، او را تحسین کنید.
· مدرسه:
· روزنامه دیواری “دفاع از حق”: دانش‌آموزان درباره موارد ظلم در تاریخ یا محیط اطراف تحقیق و گزارش تهیه کنند.
· کارگاه مهارت “مقابله با زورگویی”: آموزش عملی روش‌های مقابله با bullyها بدون خشونت.
· برگزاری یادواره شهدا: با حضور خانواده شهدا و بیان خاطراتی از روحیه ظلم‌ستیزی آنان.
· جامعه:
· راهپیمایی‌های معنوی: مشارکت در راهپیمایی اربعین یا روز قدس برای درک عینی ظلم‌ستیزی.
· ایستگاه‌های نقاشی “منظره آزادی”: در مناسبت‌های انقلابی.
۶. ایثارگر و وطن‌دوست:
· تعریف عملیاتی: کودک/نوجوان به کشور و هموطنان خود عشق می‌ورزد، منافع جمع را بر منافع شخصی ترجیح می‌دهد و برای پیشرفت وطن احساس مسئولیت می‌کند.
· راهکارها:
· خانواده:
· صحبت از بزرگان ایران: از دانشمندان، شاعران و قهرمانان ملی با افتخار یاد کنید.
· سفرهای داخلی: بازدید از جاذبه‌های تاریخی و طبیعی ایران و آشنا کردن کودک با عظمت وطن.
· ایثار در عمل: بخشیدن برخی از وسایل خود به نیازمندان، همراه با مشارکت کودک.
· مدرسه:
· پرچم و سرود ملی: اجرای مراسم باوقار پرچم و سرود ملی.
· غرفه‌های “صنایع دستی ایران”: دانش‌آموزان هر استان، صنایع دستی منطقه خود را معرفی کنند.
· پروژه “من سفیر وطنم”: آموزش آداب و فرهنگ ایرانی به دانش‌آموزان برای معرفی به گردشگران خارجی.
· جامعه:
· کمپین‌های مردمی: مشارکت در کمک‌های مردمی برای آسیب‌دیدگان بلایای طبیعی.
· بازدید از یادمان‌های دفاع مقدس: مانند باغ موزه دفاع مقدس.
۷. جمع‌گرا و جهان‌اندیش:
· تعریف عملیاتی: کودک/نوجوان کار گروهی را بر کار فردی ترجیح می‌دهد، دغدغه مشکلات جامعه و جهان (مانند فقر، محیط زیست) را دارد و خود را بخشی از “امت اسلامی” و “جامعه جهانی” می‌داند.
· راهکارها:
· خانواده:
· غذا خوردن دسته‌جمعی: حداقل یک وعده غذا را همه اعضا باهم بخورند.
· صحبت درباره اخبار جهان: در حد فهم کودک، درباره یک واقعه جهانی (مثلاً زلزله در کشوری دیگر) صحبت و برای حل آن ایده‌پردازی کنید.
· کاشت درخت: با مشارکت همه اعضای خانواده.
· مدرسه:
· تشکیل cooperatives: ایجاد تعاونی‌های دانش‌آموزی برای مدیریت یک کار (مثلاً فروش محصولات کاردستی).
· پروژه “دنیای ما”: هر گروه درباره یک کشور یا یک مشکل جهانی (گرمایش زمین) تحقیق و راهکار ارائه دهد.
· برنامه “هم‌نوا با امت”: در مناسبت‌های جهانی اسلام (مثلاً روز قدس) برنامه‌های نمادین برگزار کنند.
· جامعه:
· اردوهای هلال احمر: آموزش کمک‌های اولیه و امدادگری به نوجوانان.
· پارک‌های موضوعی محیط زیست: بازیافت زباله و اهمیت حفظ زمین.
۸. ولایتمدار و منتظر:
· تعریف عملیاتی: کودک/نوجوان امام زمان(عج) و ولی فقیه زمان را به عنوان زمامداران بحق جامعه اسلامی می‌شناسد، از آنان اطاعت می‌کند و برای فرج امامش تلاش و دعا می‌کند.
· راهکارها:
· خانواده:
· داستان‌های مهدوی: قصه‌های جذاب درباره امام زمان(عج) و زندگی در عصر ظهور بگویید.
· جشن نیمه شعبان: برگزاری جشن با شکوه در خانه.
· الگوسازی: درباره نقش رهبری در جامعه و فواید اطاعت از ولایت صحبت کنید.
· مدرسه:
· کانون منتظران: تشکیل گروه‌های دانش‌آموزی برای فعالیت‌های مهدوی (نامه به امام، کاردستی، سرود).
· نقشه انتظار: ترسیم نقشهای که “کارهایی که می‌توانم برای فرج انجام دهم” را نشان می‌دهد.
· بررسی بیانیه‌های رهبری: نوجوانان بخشی از یک بیانیه را خوانده و درباره آن بحث کنند.
· جامعه:
· مسابقات سراسری کتابخوانی: با موضوع امامت و مهدویت.
· پویش‌های “من هم سربازم”: انجام کارهای خیر به نیابت از امام زمان(عج).
۹. بااراده و امیدوار:
· تعریف عملیاتی: کودک/نوجوان در رسیدن به اهداف خود پشتکار دارد، از شکست نمی‌هراسد و در شرایط سخت، نگاه مثبت به آینده دارد.
· راهکارها:
· خانواده:
· تعریف هدف‌های کوتاه‌مدت: کمک به کودک برای تعیین یک هدف کوچک (مثلاً یادگیری یک شعر) و پیگیری تا حصول نتیجه.
· بازی‌های استقامتی: بازی‌هایی که نیاز به صبر و پشتکار دارند (مانند پازل‌های نسبتاً سخت).
· داستان‌های موفقیت: بیان داستان افرادی که با وجود مشکلات بزرگ موفق شدند.
· مدرسه:
· تشکیل “بانک موفقیت”: ثبت و تجلیل از موفقیت‌های کوچک و بزرگ دانش‌آموزان.
· روزنامه دیواری “شکست‌های پلکانی”: نشان دادن که شکست‌ها مقدمه موفقیت هستند.
· معرفی الگوهای امید: معرفی دانشمندان و ورزشکارانی که با اراده به قله رسیدند.
· جامعه:
· اردوهای جهادی: حضور نوجوانان در مناطق محروم و مشارکت در سازندگی برای تقویت روحیه امید و کار جهادی.
· کمپین‌های “آرزوهای خوب”: نوشتن آرزوهای مثبت برای فردا و نصب آن در مکان‌های عمومی.
۱۰. خودباور و دارای عزت نفس:
· تعریف عملیاتی: کودک/نوجوان توانایی‌ها و استعدادهای خود را باور دارد، برای خود ارزش قائل است و در عین تواضع، خود را حقیر نمی‌شمارد.
· راهکارها:
· خانواده:
· تشویق اختصاصی: به جای “تو خوبی”، بگویید “دقتت در رنگ‌آمیزی فوق‌العاده بود”.
· احترام به نظرات: به نظرات کودک (حتی اگر ساده است) گوش داده و برایش ارزش قائل شوید.
· پرهیز از مقایسه: هرگز او را با دیگران مقایسه نکنید.
· مدرسه:
· کشف استعدادها: برگزاری آزمون‌های استعدادیابی و معرفی کلاس‌های متنوع (ورزشی، هنری، علمی).
· “هفته استعدادها”: هر دانش‌آموز یک توانایی خود را به کلاس معرفی می‌کند.
· جملات تأکیدی مثبت: نصب جملاتی مانند “من می‌توانم” در کلاس.
· جامعه:
· جشنواره‌های استعداد: مانند جشنواره تئاتر، موسیقی یا نجوم برای نوجوانان.
· باشگاه‌های سخنرانی: تقویت مهارت بیان و اعتماد به نفس در جمع.
۱۱. خلاق، کارآفرین و قانون‌مدار و نظم‌پذیر
· تعریف عملیاتی: کودک/نوجوان برای حل مسائل راه‌حل‌های نوآورانه ارائه می‌دهد، به فکر تولید ارزش و درآمد حلال است و مقررات خانه، مدرسه و جامعه را رعایت می‌کند.
· راهکارها:
· خانواده:
· بازی‌های فکری: بازی‌هایی مانند لگو که خلاقیت را تحریک می‌کند.
· بازارچه خانگی: کمک به کودک برای ساخت یک محصول و فروش آن به اعضای خانواده.
· قانون‌گذاری مشارکتی: قوانین خانه را با مشارکت همه اعضا تعیین کنید.
· مدرسه:
· آزمایشگاه ایده‌پردازی: دادن یک مسئله (مثلاً کاهش مصرف آب) و درخواست راه‌حل‌های خلاق.
· شبیه‌سازی بازار: ایجاد یک بازارچه دانش‌آموزی واقعی.
· نظام رعایت نوبت: تأکید جدی بر رعایت نوبت در صف‌های مدرسه و… .
· جامعه:
· شرکت در نمایشگاه‌های کارآفرینی نوجوانان؛بازدید از ادارات: مانند شهرداری یا پلیس، برای درک اهمیت قانون و نظم اجتماعی.
۱۲. آماده ورود به زندگی شایسته
· تعریف عملیاتی: کودک/نوجوان از نظر مهارت‌های فردی (مدیریت زمان، مالی)، اجتماعی (ارتباط مؤثر)، شغلی و معنوی، توانایی مدیریت یک زندگی مستقل، سالم و موفق را دارد.
· راهکارها:
· خانواده:
· آموزش مهارت‌های زندگی: پخت غذاهای ساده، مدیریت پول توجیبی، دوختن دکمه.
· تفویض اختیار: اجازه دهید برای برنامه‌ریزی یک سفر یک‌روزه خانوادگی تصمیم بگیرد.
· گفتگو درباره ازدواج و تشکیل خانواده: به عنوان یک هدف مقدس در زندگی.
· مدرسه:
· کارگاه‌های مهارت‌آموزی: آموزش عملی مهارت‌هایی مانند برنامه‌نویسی، گرافیک، خیاطی، نجاری.
· مشاوره شغلی: برای نوجوانان دوره دوم.
· طرح “یک هفته زندگی دانشجویی”: شبیه‌سازی زندگی مستقل برای دانش‌آموزان پایه دوازدهم.
· جامعه:
· شرکت در دوره‌های کارآموزی کوتاه‌مدت در مشاغل مختلف.
· کانون‌های جوانه (شبیه‌سازی شهر): مانند “شهروند” که نوجوانان نقشهای مختلف اجتماعی را تجربه می‌کنند.
جمع‌بندی نهایی:
موفقیت در اجرای این راهکارها در گرو:
۱.تدریجی بودن: از ساده به پیچیده و مطابق با سن.
۲.الگوسازی: والدین و مربیان، خود نمونه‌های عملی این صفات باشند.
۳.هماهنگی نهادها: خانواده، مدرسه، مسجد و رسانه باید همسو عمل کنند.
۴.خلق فضای با نشاط: تربیت باید همراه با بازی، شادی، قصه و تجربه‌های شیرین باشد.
۵.صبر و دعا: تربیت، فرآیندی بلندمدت است که نتیجه آن را باید از خدا خواست.
و آخر دعوانا آن الحمدلله رب العالمین.
تحقیق وتبیین:دکتر محمد بنائیان سفید.
