«باسمه تعالی»
موضوع بحث:بررسی توسعه‌ی پایدار اجتماعی ومولفه های تاثیر گذار در آن و رابطه آن با حکمرانی اسلامی و راهکارهای عملیاتی واجرایی آن چگونه است ؟
نویسنده وتحلیلگر:دکتر محمد بنائیان سفید مسئول کمیته سبک زندگی در حکمرانی اسلامی سازمان بسیج اساتید دانشگاه های کشور.
ارتباط این دو متغیر مهم در سه بخش تبیین می شود.
بخش اول: تعریف توسعه‌ی پایدار اجتماعی و مولفه‌های موثر بر آن:
تعریف توسعه‌ی پایدار اجتماعی:
توسعه‌ی پایدار اجتماعی به عنوان یکی از ارکان اصلی توسعه‌ی پایدار(در کنار توسعه‌ی اقتصادی,فرهنگی،وعلمی و زیست‌محیطی)، فرآیندی است که به بهبود مستمر کیفیت زندگی تمامی اعضای جامعه در ابعاد مختلف می‌پردازد. هدف نهایی آن، تحقق جامعه‌ای عادلانه، منسجم، سالم و مشارکت‌جو است که نیازهای نسل حاضر را بدون به خطر انداختن توانایی نسل‌های آینده برای برآوردن نیازهای خود، تأمین کند. در این نوع توسعه، “انسان” محور و هدف توسعه است، نه وسیله‌ای برای آن.
مولفه‌های کلیدی موثر بر توسعه‌ی پایدار اجتماعی عبارتند از:
1. عدالت اجتماعی و کاهش نابرابری: توزیع عادلانه‌ی ثروت، درآمد، فرصت‌ها و منابع در بین تمام اقشار متشکله جامعه، بدون تبعیض بر اساس نژاد، جنسیت، مذهب یا طبقه‌ی اجتماعی.
2. فقرزدایی و تأمین رفاه پایه: تضمین دسترسی همه‌ی افراد به نیازهای اساسی مانند غذا، مسکن، بهداشت، آموزش و امنیت اجتماعی.
3. آموزش و پرورش باکیفیت و فراگیر: دسترسی برابر به آموزش‌های مفید و مهارت‌آفرین در تمام سطوح، که توانایی‌های فردی را شکوفا و شهروندان را برای مشارکت در جامعه توانمند می‌سازد.
4. بهداشت و سلامت عمومی: تضمین دسترسی همگانی به خدمات بهداشتی-درمانی باکیفیت، سلامت روانی و رفاه عمومی.
5. مشارکت فعال و مسئولیت‌پذیری،وپاسخگویی اجتماعی: ایجاد بسترها و نهادهای لازم برای مشارکت مؤثر و واقعی همه‌ی شهروندان در تصمیم‌گیری‌هایی که بر زندگی آن‌ها تأثیر می‌گذارد.
6. انسجام و سرمایه های اجتماعی: تقویت اعتماد، همبستگی و همکاری میان اعضای جامعه و نهادهای مختلف.
7. احترام به تنوع فرهنگی و هویت: به رسمیت شناختن و ارج نهادن به تنوع فرهنگی، قومی و مذهبی در چارچوب وحدت ملی،وانسجام اجتماعی.
8. امنیت فردی و اجتماعی: تضمین امنیت،روحی،روانی، جانی، مالی و کرامت و عزت نفس انسانی برای همه.
بخش دوم: رابطه توسعه‌ی پایدار اجتماعی با حکمرانی اسلامی
حکمرانی اسلامی، سیاست‌گذاری و اداره‌ی جامعه بر اساس اصول، ارزش‌ها و قوانین مستخرج از قرآن کریم، سنت نبوی و عقل سلیم است. رابطه‌ی آن با توسعه‌ی پایدار اجتماعی، رابطه‌ای ذاتی، هدفمند و تکاملی است. به عبارت دیگر، توسعه‌ی پایدار اجتماعی، تجلی عینی و دنیوی بسیاری از اهداف حکمرانی اسلامی است.
نقاط اشتراک و ارتباط:
1. تأکید بر عدالت به عنوان محور توسعه: در اسلام، “عدل” پایه‌ی حکومت است (امام علی (ع): السیاسة العدل). عدالت اجتماعی در اسلام، فراتر از توزیع ثروت، شامل عدالت قضایی، سیاسی و فرصت‌ها می‌شود که مستقیماً با هسته‌ی توسعه‌ی پایدار اجتماعی مرتبط است.
2. نگاه جامع به انسان: اسلام به انسان به عنوان موجودی دارای ابعاد مادی و معنوی می‌نگرد. بنابراین، توسعه‌ی اجتماعی در چارچوب اسلامی، تنها رفاه مادی نیست، بلکه شامل سلامت معنوی، اخلاقی و روانی جامعه نیز می‌شود.
3. تأکید بر مسئولیت اجتماعی (امر به معروف و نهی از منکر به عنوان فریضه الهی): این اصل، شهروندان و حکومت را به صورت متقابل مسئول حفظ سلامت، امنیت و پیشرفت جامعه می‌داند و بستر مشارکت فعال را فراهم می‌کند.
4. مبارزه با فقر و تأمین نیازهای اساسی (تکفل اجتماعی): اسلام با مکانیزم‌هایی مانند زکات، خمس، وقف و انفاق، یک سیستم جامع تأمین اجتماعی پایه را طراحی کرده که هدف آن ریشه‌کنی فقر و جلوگیری از انباشت ثروت در دست عده‌ای خاص است.
5. تقدم منافع عمومی بر منافع فردی (جلب المصالح و دفع المفاسد): این اصل کلیدی در فقه اسلامی، همسو با مفهوم پایداری است که منافع بلندمدت جامعه و نسل‌های آینده را بر منافع کوتاه‌مدت فردی ترجیح می‌دهد.
6. تأکید بر علم‌آموزی و دانش: در اسلام، طلب علم بر هر مرد و زنی فریضه است. این امر، پایه‌ی محکمی برای سرمایه‌گذاری در آموزش و پرورش به عنوان مولفه‌ای کلیدی در توسعه‌ی اجتماعی است.
بخش سوم: راهکارهای عملیاتی و اجرایی برای تلفیق حکمرانی اسلامی و توسعه‌ی پایدار اجتماعی
برای محقق کردن این رابطه‌ی نظری در عمل، راهکارهای زیر پیشنهاد می‌شود:
الف) راهکارهای اقتصادی-رفاهی:
1. اجرای هوشمندانه و دیجیتالی نظام مالیاتی اسلامی: ایجاد سامانه‌ی یکپارچه‌ی جمع‌آوری زکات، خمس و صدقات و توزیع هدفمند آن میان نیازمندان واقعی، محرومین و حوزه‌ی علم و سلامت.
2. توسعه و نهادینه‌سازی وقف: فرهنگ‌سازی برای وقف در حوزه‌های جدید مانند وقف برای پژوهش‌های علمی، محیط زیست، کارآفرینی زنان سرپرست خانوار و توسعه‌ی محلات محروم.
3. سیاست‌گذاری اشتغال‌آفرین: طراحی بسته‌های حمایتی و تسهیلاتی برای کسب‌وکارهای خرد و متوسط، تعاونی‌ها و بخش خصوصی با اولویت‌دهی به مناطق محروم.
4. هدفمندسازی یارانه‌ها: تبدیل یارانه‌ی عام به یارانه‌ی خاص برای دهک‌های نیازمند و سرمایه‌گذاری مازاد آن در پروژه‌های زیرساختی در مناطق محروم ،وکمتر توسعه یافته.
ب) راهکارهای فرهنگی-اجتماعی:
1. بازنگری در نظام آموزشی: باز طراحی محتوای آموزشی با تأکید بر تلفیق “علم روز” با “ارزش‌های اسلامی-ایرانی” مانند عدالت، مسئولیت‌پذیری، خلاقیت و کار گروهی.عملیاتی واجرایی نمودن سند تحول بنیادین آموزش وبرورش.
2. تقریب مذاهب و احترام به تنوع فرهنگی: برگزاری برنامه‌های مشترک فرهنگی و مذهبی برای تقویت انسجام ملی و سرمایه‌ی اجتماعی بین اقوام و مذاهب مختلف.
3. توانمندسازی زنان در چارچوب ارزش‌های اسلامی: ایجاد فرصت‌های آموزشی، شغلی و اجتماعی برای زنان با حفظ کرامت و نقش محوری آنان در خانواده.
4. ارتقای فرهنگ مشارکت: توسعه‌ی شوراهای محلی، صنفی و دانش‌آموزی و واگذاری اختیارات واقعی به آنان برای تصمیم‌گیری در امور محلی.
ج) راهکارهای حکمرانی و حقوقی:
1. مبارزه‌ی جدی و سیستماتیک با فساد: تقویت نهادهای نظارتی مستقل، شفاف‌سازی اطلاعات و اجرای قاطع قوانین ضد فساد بر اساس اصل “العدل اساس الملک”.
2. شفافیت و دسترسی آزاد به اطلاعات: انتشار آنلاین کلیه‌ی قراردادهای دولتی، عملکرد مسئولان و بودجه‌ریزی‌ها برای ایجاد اعتماد عمومی.
3. تقویت نظام قضایی عادلانه و کارآمد: تسریع در رسیدگی به پرونده‌ها، برخورد یکسان با همه‌ی افراد و آموزش قضات بر اساس اصول عدالت اسلامی.بابری افراد در مقابل قانون،وایجاد فرصت های برابر.
4. ارزیابی اثرات اجتماعی پروژه‌ها: الزام به انجام “ارزیابی اثرات اجتماعی” (SIA) برای تمام پروژه‌های بزرگ عمرانی و اقتصادی قبل از اجرا، برای جلوگیری از آسیب‌های اجتماعی.ونیز نظارت و ارزیابی دقیق برنامه توسعه‌ی پنج‌ساله اقتصادی،فرهنکی،احتماعی،علمی .دفاعی ،وآموزشی.
نتیجه‌گیری:
توسعه‌ی پایدار اجتماعی در چارچوب حکمرانی اسلامی،نه تنها یک امکان نظری، که یک ضرورت عملی است. این مدل توسعه، انسان را در مرکز توجه قرار داده و رفاه مادی و سعادت معنوی او را توأمان هدف گرفته است. کلید موفقیت در گرو عزم جدی حاکمیت، مشارکت فعال مردم، عقلانیت در سیاست‌گذاری (الانسان لبه )و بازگشت به اصول ناب اسلامی در اداره‌ی جامعه است. تحقق این امر، ایران را به الگویی موفق از یک تمدن,نوین اسلامی پیشرفته و عادلانه در جهان معاصر تبدیل خواهد کرد.
و آخر دعوانا آن الحمدلله رب العالمین
نویسنده وتحلیلگر:دکتر محمد بنائیان سفید
