بررسی تربیت دینی کودکان و نوجوانان, از نظر آیات قرآن و روایات معصومین علیهم السلام

«باسمه تعالی» 

موضوع بحث:«بررسی تربیت دینی کودکان و نوجوانان, از نظر آیات قرآن و روایات معصومین علیهم السلام»

تحقیق وتدوین:دکتر محمد بنائیان سفید.

موضوع ،درباره تربیت دینی کودکان و نوجوانان از منبع اصیل اسلام،یعنی قرآن و روایات معصومین(علیهم السلام) است. این موضوع از جایگاه بسیار مهمی در اسلام برخوردار است و منابع دینی، راهکارهای جامع و کاربردی را در این زمینه ارائه کرده‌اند.

این فرآیند را می‌توان در چند محور اصلی، همراه با ذکر منابع از قرآن و روایات، بررسی کرد:

۱. پایه‌ریزی بنیان‌های فکری و اخلاقی

اساس تربیت دینی، بر تقویت بینش و منش کودک استوار است.

الف) شناخت خدا و توحید (دوران کودکی):

· در روایات تأکید شده است که در نخستین سال‌های زندگی، کلمه “لا اله الا الله” را به کودک بیاموزید.

  · منبع روایی: امام صادق(ع) می‌فرمایند: «هنگامی که کودک سه ساله شد، به او هفت بار “لا اله الا الله” بگویید…» (وسائل الشیعه، ج۱۵، ص۱۹۳)

  · این کار، پایه‌ی توحید را در نهاد کودک قرار می‌دهد.

ب) پرورش فضایل اخلاقی:

· قرآن کریم، پیامبر(ص) را به دلیل اخلاق نیکویش می‌ستاید و او را الگویی برای همه مسلمانان معرفی می‌کند: «وَإِنَّكَ لَعَلَىٰ خُلُقٍ عَظِيمٍ» (و همانا تو بر اخلاقی بزرگ و والا تکیه داری). (سوره قلم، آیه ۴)

· امام علی(ع) در وصیت به امام حسن(ع) می‌فرمایند: «دلم آن چنان به تو گرویده که تو را در حد خردسال شمرده… و پیش از آن که دل تو سخت و فکرت به چیزی مشغول شود، به ادب و تربیت تو اقدام کردم.» (نهج البلاغه، نامه ۳۱). این بیان، اهمیت شروع تربیت اخلاقی در سنین پایین را نشان می‌دهد.

۲. روش‌های عملی و رفتاری

تربیت دینی تنها با گفتار محقق نمی‌شود، بلکه عمل و رفتار والدین و مربیان، مؤثرترین عامل است.

الف) الگودهی عملی:

· قرآن کریم به مؤمنان دستور می‌دهد که خود و خانواده‌ی خویش را از آتش دوزخ نگه دارند: «قُوا أَنفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا» (خود و خانواده‌تان را از آتشی که هیزم آن مردم و سنگ‌ها هستند نگه دارید). (سوره تحریم، آیه ۶)

  · مفسران بیان کرده‌اند که این نگهداری، تنها با گفتار نیست، بلکه با تربیت، امر به معروف و نهی از منکر و ارائه الگوی عملی محقق می‌شود.

· امام صادق(ع) می‌فرمایند: «کُونُوا دُعَاةَ النَّاسِ بِغَیْرِ أَلْسِنَتِكُمْ» (مردم را با غیر زبان‌هایتان [یاه با عملتان] به خوبی‌ها دعوت کنید). (الکافی، ج۲، ص۷۸)

  · این حدیث به وضوح نشان می‌دهد که رفتار نیکو، تأثیرگذارترین دعوت است.

ب) محبت و ملایمت:

· پیامبر اکرم(ص) می‌فرمایند: «أَحِبُّوا الصِّبْیَانَ وَ ارْحَمُوهُمْ» (کودکان را دوست بدارید و به آنان رحم کنید). (کنز العمال، ج۱۶، ص۴۵۶)

· ایشان در برخورد با کودکان بسیار مهربان بودند و حتی در حال نماز، اگر کودکی را بر دوش خود می‌دیدند، نماز را طولانی نمی‌کردند تا رنجش کودک را برنیانگیزند.

ج) تمرین تدریجی عبادات (دوران کودکی و نوجوانی):

· در روایات توصیه شده که کودکان را از حدود ۷ سالگی به نماز خواندن تشویق کنید و پس از ۹ سالگی، در صورت ترک نماز، با قصد تنبه و تربیت، تذکر دهید.

  · منبع روایی: پیامبر(ص) فرمودند: «فرزندان خود را هنگامی که هفت ساله شدند، به نماز امر کنید…» (وسائل الشیعه، ج۳، ص۱۲)

  · این امر، به معنای سخت‌گیری نیست، بلکه به معنای عادت دادن تدریجی و همراه با ملایمت است.

د) ایجاد عادت‌های نیکو:

· امام علی(ع) می‌فرمایند: «عَوِّدْهُ مِنَ الْخَیْرِ أَعْلَاقَهُ یَأْخُذْ بِهَا فِی كِبَرِهِ» (کودک را به کارهای نیک عادت ده، تا وقتی بزرگ شد، به آن ها عمل کند). (غرر الحکم و درر الکلم)

۳. توجه به مراحل رشد و ویژگی‌های سنی

الف) دوره هفت ساله اول: دوران سیادت و آقایی کودک

· در این دوره، کودک باید در آغوش محبت باشد و آزادی عمل داشته باشد تا شخصیتش شکل گیرد.

  · منبع روایی: پیامبر(ص) فرمودند: «الوَلَدُ سَیِّدٌ سَبْعَ سِنِینَ» (کودک، هفت سال سرور و آقاست). (مستدرک الوسائل، ج۱۵، ص۱۶۴)

ب) دوره هفت ساله دوم: دوران تربیت پذیری و اطاعت

· در این دوره که مصادف با سنین مدرسه است، کودک آمادگی کامل برای یادگیری و پذیرش تربیت را دارد.

  · منبع روایی: پیامبر(ص) فرمودند: «…وَ عَبْدٌ سَبْعَ سِنِینَ» (و [در] هفت سال [دوم] بنده [و مطیع] است). (همان)

  · در این مرحله باید به آموزش رسمی احکام، قرآن و آداب اسلامی پرداخت.

ج) دوره هفت ساله سوم: دوران وزارت و مشاوره (نوجوانی و جوانی)

· در این مرحله، نوجوان به بلوغ فکری و جسمی می‌رسد و باید او را هم چون وزیر و مشاوری دانست که باید با او مشورت کرد و استقلال فکری او را محترم شمرد.

· منبع روایی: پیامبر(ص) فرمودند: «…وَ وَزِیرٌ سَبْعَ سِنِینَ» (و [در] هفت سال [سوم] وزیر است). (همان)

  · این امر باعث می‌شود نوجوان، احساس شخصیت کند و مسئولیت‌پذیر بار آید.

۴. آموزش قرآن و معارف دینی:

· قرآن کریم خود را «تبیاناً لکل شیء» (روشنگر همه چیز) معرفی می‌کند. (سوره نحل، آیه ۸۹)

· امام علی(ع) در وصیت به امام حسن(ع) می‌فرمایند: «…و به تو قرآن را آموختم…» (نهج البلاغه، نامه ۳۱). این نشان‌دهنده اولویت آموزش قرآن است.

· آموزش قرآن باید از سنین پایین و به شیوه‌ای جذاب و غیراجباری آغاز شود.

۵. توصیه‌های کاربردی از منظر روایات

· عدالت میان فرزندان: پیامبر(ص) فرمود: «اِعْدِلُوا بَیْنَ أَوْلَادِكُمْ» (در میان فرزندان خود به عدالت رفتار کنید). (الکافی، ج۶، ص۴۹). این کار از کینه‌توزی و حسادت جلوگیری می‌کند.

· دعا برای فرزند: دعای والدین برای فرزند، از جمله درخواست هدایت از خداوند، بسیار مؤثر است. مانند دعای حضرت ابراهیم(ع): «رَبِّ هَبْ لِی مِنَ الصَّالِحِینَ» (پروردگارا! مرا فرزندی صالح عطا فرما). (سوره صافات، آیه ۱۰۰)

· پرهیز از تحقیر و توهین: امام صادق(ع) می‌فرمایند: «اگر با کودک خود درشتی کنی، او را به دروغگویی و لجاجت واداری.» (وسائل الشیعه، ج۱۵، ص۱۹۵)

جمع‌بندی نهایی

از نگاه قرآن و روایات، تربیت دینی فرآیندی:

· تدریجی و منطبق بر مراحل رشد کودک و نوجوان است.

· مبتنی بر محبت، الگو سازی عملی و ملایمت است، نه خشونت و اجبار.

· همه‌جانبه است و ابعاد عقیدتی، اخلاقی، عبادی و اجتماعی را در بر می‌گیرد.

· مسئولیتی مشترک میان والدین و جامعه اسلامی است.

هدف نهایی این تربیت، پرورش انسانی است که خداشناس، معتقد، بااخلاق، مسئولیت‌پذیر،پاسخگو،و مفید برای خود و جامعه‌اش دروصول به عدالت،معنویت وعقلانیت باشد.

وآخر دعوانا آن الحمدلله رب العالمین 

دکتر محمد بنائیان سفید