«باسمه تعالی»
«بررسی شیوه عملیاتی و اجرایی عقلانیت و تفکردر جامعه».
تحقیق وتبیین: دکتر محمد بنائیان سفید.
این موضوع بسیار کلیدی و مهم است، «عقلانیت و تفکر» به عنوان یک اصل نظری، زمانی تأثیرگذار خواهد بود که به «شیوۀ عملیاتی و اجرایی» در جامعه تبدیل شود. در ادامه، این فرآیند را در چهار سطح فردی، نهادی، آموزشی و فرهنگی توضیح می‌دهیم:
۱. در سطح فردی: نهادینه‌سازی عادت‌های عقلانی؛ عقلانیت از رفتارهای روزمره افراد آغاز می‌شود. برای اجرایی شدن آن می‌توان این گام‌ها را پیشنهاد کرد:
· تفکر نقادانه (Critical Thinking):
آموزش مهارتِ پرسشگری، ارزیابی شواهد، تشخیص مغالطات و اجتناب از قضاوت شتابزده؛مثال: پیش از قبول یا رد یک خبر، منابع متعدد بررسی شود.
· تصمیم‌گیری مبتنی بر شواهد (Evidence-Based Decision Making):
عادت به جمع‌آوری داده، مشورت با experts و ارزیابی هزینه-فایده در انتخاب‌های شخصی و شغلی.
· مدیریت هیجانات: تمرین خودآگاهی برای کاهش تأثیر خشم، ترس یا تعصب بر تصمیم‌ها.
۲. در سطح نهادی: طراحی سیستم‌های عقلانی:نهادها باید طوری طراحی شوند که عقلانیت را «اجباری» کنند، نه اختیاری.
حکمرانی داده‌محو: استفاده از داده‌های آماری و پژوهش‌های علمی در طراحی سیاست‌های عمومی (مثال: برنامه‌ریزی شهری بر اساس آمار ترافیک).
· شفافیت و پاسخگویی:
انتشار عمومی گزارش‌های عملکرد نهادها و ایجاد سازوکارهای نظارتی (مانند دیوان محاسبات).
· تشکیل «کمیته‌های تخصصی»:
مشارکت دادن متخصصان مستقل در تصمیم‌گیری‌های کلان (مثال: کمیته‌های علمی مقابله با کرونا).
· اجرای چرخه «طرح، اجرا، ارزیابی، اصلاح»: هر پروژه باید پیوسته ارزیابی و نقاط ضعف آن اصلاح شود.
۳. در سطح آموزشی: ترویج تفکر تحلیلی از کودکی؛تغییر محتوای درسی:
جایگزینی تمرکز بر حافظه‌محوری با پروژه‌های پژوهشی، حل مسئله و کلاس‌های تفکر نقاد.
· آموزش مهارت‌های گفت‌وگو:تمرین گوش دادن فعال، احترام به دیدگاه مخالف و استدلال‌ورزی در فضای آموزشی.
· ترویج «سواد رسانه‌ای»:آموزش تحلیل پیام‌های رسانه‌ای و تشخیص اخبار جعلی.
۴. در سطح فرهنگی: تغییر ارزش‌های اجتماعی؛عقلانیت وقتی در جامعه نهادینه می‌شود که «ارزش اجتماعی» پیدا کند:
· تقدیر از خردجمعی:
تشویق به کار گروهی و مشورت به جای قهرمان‌پرستی.
· تقویت فرهنگ نقدپذیری:
عادی‌سازی نقد سازنده بدون شخصی‌سازی.
· الگوسازی: معرفی شخصیت‌های تاریخی و معاصر که نماد عقلانیت و میانه‌روی هستند.
مثال عینی: مقابله با همه‌گیری
در دوران کرونا، کشورهایی موفق‌تر عمل کردند که: به جای شایعات، به داده‌های پزشکی تکیه کردند؛تصمیم‌ها را شفاف اعلام کردند،با مردم صادق بودند و مشارکت آنان را جلب کردند.
-نتیجه گیری:اجرایی‌کردن عقلانیت نیازمند:
1. آموزش مستمر (از مدرسه تا رسانه)،
2. طراحی نهادهای شفاف،
3. ترویج فرهنگی عقلانیت به عنوان یک ارزش.این فرآیند زمان‌بر است، اما با اراده جمعی و برنامه‌ریزی بلندمدت قابل دستیابی است.
